Dolny Śląsk

Istnieje wiele hipotez na temat pochodzenia nazwy Śląsk. Najpopularniejsza z nich zakłada, że termin utworzony został od rzeki Ślęzy lub góry Ślęży znajdujących się między Świdnicą a Wrocławiem. Wielu badaczy wiąże też nazwę regionu z żyjącym na jego terenie plemieniem Ślężan, których miano również zostało zaczerpnięte najpewniej z lokalnego toponimu. Istnieje również hipoteza przyjmująca, że słowo Śląsk wywodzi się od ślęg, które w staropolskiej polszczyźnie oznaczało wilgoć i deszczową pogodę. Zgodnie z tą wersją nazwa regionu odzwierciedlałaby panujące w nim warunki klimatyczno-przyrodnicze.

Przymiotnik Dolny tłumaczony jest dwojako – jako odwołanie do dolnego brzegu rzeki Odry lub jako odniesienie do Niziny Śląskiej. Analogicznie – Górny Śląsk swoją nazwę zawdzięcza położeniu w górnym biegu rzeki oraz na bardziej górzystych terenach Wyżyny Śląskiej.

Dolny Śląsk (łac. Silesia Inferior) to część historycznej krainy Śląska, która wyodrębniła się na początku XIII wieku. W źródłach historycznych wzmianki o „dwóch Śląskach” pojawiły się dopiero w XV wieku. Granica między Dolnym a Górnym Śląskiem miała wówczas głównie charakter administracyjny i nie wpływała znacząco na różnice kulturowe. Od XIV wieku Dolny Śląsk znajdował się pod panowaniem Czech, od XVI wieku Habsburgów, od XVIII wieku Prus, a od XIX wieku Niemiec. W granice państwa polskiego powrócił dopiero po zakończeniu II wojny światowej, czyli w 1945 roku.

Współcześnie Dolny Śląsk położony jest w południowo-zachodniej Polsce nad środkową Odrą, a w małym skrawku (południowa część dawnego księstwa nyskiego) na terenie Czech. Jego południową granicę wyznaczają więc grzbiety Sudetów na pograniczu polsko-czeskim, zachodnią (od 1945 roku) Nysa Łużycka, północną pradolina Baryczy, a wschodnią dolina dolnej Nysy Kłodzkiej. Jego powierzchnia wynosi ponad 20 tys. km².

Historyczny teren dawnego Dolnego Śląska wchodzi obecnie w skład województw dolnośląskiego, lubuskiego i opolskiego. Współcześnie nazwa Dolny Śląsk jest utożsamiana raczej z województwem dolnośląskim niż historyczną krainą, co oznacza, że status przynależności do tego regionu zyskują ziemie, które wcześniej nie były z nim związane, przede wszystkim ziemia kłodzka, która z historycznego i etnograficznego punktu widzenia stanowiła w poprzednich stuleciach odrębną krainę.

Krajobraz naturalny Dolnego Śląska jest wyjątkowo atrakcyjny, region ten znajduje się bowiem w obrębie dwóch wielkich regionów geograficznych: Sudetów i ich Przedgórza oraz Niżu Śląskiego (Niziny Śląskiej i Śląsko-Łużyckiej). Można znaleźć tam obszerne połacie lasów (Bory Dolnośląskie) i krajobrazy rzecznych dolin (np. Dolina Baryczy). Region odznacza się także różnorodnością występujących na jego terenie złóż geologicznych (m.in. opal, kwarc dymny, nefryt).

Na terenie Dolnego Śląska już w późnym plejstocenie przebywał neandertalczyk, a pod koniec epoki lodowcowej pojawił się homo sapiens. W starszej i środkowej epoce kamienia przez teren przemieszczały się liczne plemiona koczownicze utrzymujące się ze zbieractwa, łowiectwa i rybołówstwa. Pierwsze osady z hodowlą zwierząt i uprawą roli pojawiły się w neolicie. Archeolodzy odkrywali na tym terenie ślady kultury ceramiki wstęgowej, kultury jordanowskiej, kultury ceramiki promienistej i kultury ceramiki sznurowej. W epoce brązu wykształciła się tam kultura łużycka, która w epoce żelaza osiągnęła wysoki poziom rozwoju. Około V w. p.n.e. na tereny te napłynęli Celtowie, którzy szybko zasymilowali się z lokalnymi plemionami. Wówczas to góra Ślęża stała się religijnym ośrodkiem kultu solarnego – pozostałością po tym okresie są stojące na jej szczycie kamienne rzeźby kultowe. W późniejszych wiekach region wyludnił się, aż w IX stuleciu ponownie zaczęły powstawać na nim ośrodki plemienne (Ślężan, Opolan, Dziadoszan) wraz z grodziskami. W kolejnym stuleciu zostały one zjednoczone pod panowaniem Piastów.

Za panowania Piastów Śląsk stopniowo się rozwijał, choć nękany był regularnymi konfliktami z państwem czeskim. Czasem największej prosperity były dla niego rządy Henryka I Brodatego – założyciela tzw. dynastii Henryków Śląskich. Towarzyszyła im bowiem wzmożona kolonizacja niemiecka – rosnąca liczba ludności i miast zakładanych przeważnie na prawie magdeburskim. Rozwój został zahamowany wraz z najazdem Mongołów w1241 roku, który to na wielu obszarach spowodował znaczne wyludnienie. W kolejnym stuleciu Śląsk przeszedł pod panowanie Królestwa Czech, a w połowie XVI wieku był jedną z najbardziej rozwiniętych ziem czeskiej monarchii.

Stopniowy spadek znaczenia Śląska przypadł na okres panowania tam Habsburgów – wtedy też region zaczął być gnębiony konfliktami wewnętrznymi na tle religijnym, kiedy to spora część ludności przechodziła wówczas na protestantyzm. Ludność Śląska nękały też powracające raz po raz konflikty wojenne: wojna trzydziestoletnia (1618–1648) oraz wojny śląskie (1740–1763), które dziesiątkowały lokalną ludność i pustoszyły zajmowane przez nią ziemie. Po wojnach śląskich teren przeszedł we władanie Prus, co znacząco odbiło się na strukturze etnicznej – na omawianym terytorium masowo osiedlano ludność niemiecką, a polską poddawano procesom germanizacyjnym, zwalczając przejawy polskiego języka, religii i tradycji. Od początku XIX wieku region rozwijał się jednak ekonomicznie – zaczęły powstawać pierwsze linie kolejowe, rozwijał się przemysł, rozrastały miasta, podniósł się poziom codziennego życia. Wzrost gospodarczy zahamowała najpierw I wojna światowa, a niedługo potem druga.

Znaczące zmiany ludnościowe miały miejsce na terenie Dolnego Śląska po II wojnie światowej, gdy powrócił on w granice Rzeczypospolitej. Zamieszkała tu dotąd ludność niemiecka (a gdzieniegdzie także czeska) została przymusowo wysiedlona. Na jej miejsce zaczęli napływać osadnicy zza nowej wschodniej granicy, tj. z utraconych Kresów Wschodnich, głównie Wołynia i Wileńszczyzny. W 1947 roku w ramach akcji „Wisła”, na tereny Dolnego Śląska przesiedlono przymusowo ludność pochodzenia ukraińskiego, łemkowskiego i bojkowskiego. Na odzyskanych terenach władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej prowadziły akcje polonizacyjne (tzw. „odniemczanie”), co w latach 50. XX wieku zintensyfikowało wyjazdy osób niemieckojęzycznych za zachodnią granicę.

Już w 990 roku Śląsk wszedł w skład utworzonego przez Mieszka I państwa Polan. Dziesięć lat później w wyniku postanowień zjazdu gnieźnieńskiego utworzone zostało biskupstwo wrocławskie, które objęło swoim zasięgiem obszar całego Śląska. W 1025 roku wraz z koronacją Bolesława Chrobrego Śląsk wszedł w skład nowo utworzonego Królestwa Polskiego. Jednak już kilkanaście lat później teren został najechany zbrojnie przez czeskiego księcia Brzetysława I i został włączony w skład jego terytorium. Władzę nad Śląskiem odzyskał w 1050 roku Kazimierz Odnowiciel, nie zakończyło to jednak czeskich napaści, które nękały Śląsk przez kolejne dziesięciolecia. Kres tym konfliktom położył dopiero tzw. pokój kłodzki w roku 1137 zawarty między Bolesławem Krzywoustym a czeskim księciem Sobiesławem I. Na mocy jego postanowień Polacy przejmowali teren całego Śląska za wyjątkiem ziemi opawskiej, karniowskiej oraz kłodzkiej, które pozostały po stronie czeskiej.

Po 1138 roku na mocy mającej charakter testamentu ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego Śląsk został przemianowany na księstwo śląskie, które zostało oddane we władanie księciu Władysławowi II Wygnańcowi. Jednak w wyniku konfliktu między sukcesorami, niedługo potem teren ten przejął jego młodszy brat Bolesław IV Kędzierzawy. W 1172 roku o prawo do władzy w tym regionie upomnieli się synowie Wygnańca, którzy po wielu sporach podzielili teren Śląska między siebie. Pomyślne dla rozwoju Śląska były rozpoczęte w 1201 roku rządy Henryka Brodatego, w trakcie których doszło do istotnego podziału ziem na Dolny Śląsk (nazwany księstwem śląskim) oraz Górny Śląsk (nazwany księstwem opolskim).

W XIII wieku nastąpiło silne rozdrobnienie księstw w obu częściach – na przełomie XIII i XIV wieku w każdej z nich istniało kilkanaście rywalizujących ze sobą organizmów politycznych. W pierwszej połowie XIV wieku miało też miejsce stopniowe przejmowanie księstw śląskich przez czeskich Luksemburgów, co doprowadziło do wojny polsko-czeskiej w latach 1345–1348, która zakończyła się niekorzystnie dla Polski.

Pod czeskim panowaniem Śląsk znajdował się do 1526 roku, kiedy to wraz z całym Królestwem Czech przeszedł pod władzę Habsburgów. W Polsce wciąż istniała jednak świadomość związków ze Śląskiem i nieustannie podejmowane były próby jego odzyskania. W tym okresie Śląsk stał się też polem sporów religijnych między środowiskiem związanym z katolickimi Habsburgami a przechodzącą na protestantyzm ludnością prowincji. Z tego powodu był jedną z aren wojny trzydziestoletniej (1618–1648), w wyniku której Śląsk znacznie ucierpiał demograficznie i gospodarczo.

Połowa XVIII wieku to czas wojen śląskich – trzech starć zbrojnych między monarchią Habsburgów a Prusami Hohenzollernów, których przedmiotem było panowanie nad Śląskiem. Wynik był korzystny dla drugiej strony sporu – od tego momentu niemal cały Śląsk (wraz z ziemią kłodzką) znalazł się we władaniu Królestwa Prus, otrzymując miano Prowincji Śląskiej. Kilkadziesiąt lat później po zjednoczeniu Niemiec (1866–1871) Śląsk stał się częścią Cesarstwa Niemieckiego, gdzie znajdował się aż do końca I wojny światowej. Mimo prowadzonych przez ten czas akcji germanizacyjnych, na terenie Śląska wciąż istniał polski ruch narodowy walczący o prawo do zachowania własnego języka, religii i kultury.

W wyniku ustaleń traktatu wersalskiego w 1919 roku do Polski przyłączono trzy powiaty przynależące do Dolnego Śląska: Góra, Syców i Namysłów. Pozostały obszar pozostał na terytorium niemieckim i w roku 1938 wszedł w skład terytorium III Rzeszy.

Po zakończeniu II wojny światowej obszar Dolnego Śląska został przywrócony w granice Polski, stając się jedną z tzw. Ziem Odzyskanych. Od 1999 roku niemal w całości leży on w granicach województwa dolnośląskiego.

Kultura ludowa Dolnego Śląska opiera się na połączeniu dwóch tradycji: przedwojennej osadników miejscowych, tj. autochtonicznych Ślązaków oraz powojennej osadników przyjezdnych. Zarówno pierwsza, jak i druga tradycja była wynikiem współistnienia wielu narodowości i religii, zatem w przypadku Dolnego Śląska można mówić o ziemi prawdziwie wielokulturowej.

XIX-wieczna kultura ludowa tego terenu miała wiele charakterystycznych elementów na czele ze strojem ludowym. Wyróżnia się aż osiem jego odmian: wrocławską, kłodzką, wałbrzyską, jeleniogórską, karkonoską, kaczawsko-nadbobrzańską, głogowską i nyską. Do praktykowanych na tym terenie rzemiosł należały: bednarstwo, tkactwo, garncarstwo, kowalstwo i piernikarstwo. Wyjątkowym przykładem sztuki ludowej są ule figuralne, czyli takie, które mają kształt człowieka, najczęściej postaci świętych. Na Dolnym Śląsku istniała też gwara, która jednak zachowała się reliktowo. Zapisana w niej pieśń ludowa z okolic Międzyborza („We Wrocławiu na rynecku”) jest obecnie hejnałem Wrocławia.

Po II wojnie światowej na teren Dolnego Śląska przeniesione zostało dziedzictwo rozmaitych grup etnicznych (repatrianci ze Lwowa i Wileńszczyzny, Ukraińcy, Łemkowie, ludność z Polski centralnej i in.) w postaci strojów, tkanin, narzędzi gospodarstwa domowego, ale też obrzędów i zwyczajów. Obecność różnych grup etnicznych zmieniła oblicze dolnośląskiej tożsamości, tworząc region o unikalnej specyfice kulturowej.

Hasło: Pochodzenie nazwy Śląsk [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Pochodzenie_nazwy_%C5%9Al%C4%85sk#

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dolny_%C5%9Al%C4%85sk

Hasło: Dolny Śląsk [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%9Al%C4%85ska

Hasło: Polacy na Dolnym Ślądku do 1945 roku [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Polacy_na_Dolnym_%C5%9Al%C4%85sku_do_1945_roku

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-wczoraj-i-dzis&l4=slask-pochodzenie-nazwy

Izabela Winiarska, Dialekt śląski wczoraj i dziś, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-wczoraj-i-dzis&l4=slask-osadnictwo

Izabela Winiarska, Dialekt śląski wczoraj i dziś, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-wczoraj-i-dzis&l4=slask-kraina-historyczna

Julia Wilk, Ziemia kłodzka – część Dolnego Śląska czy odrębna kraina, https://eloblog.pl/ziemia-klodzka-czesc-dolnego-slaska-czy-odrebna-kraina/

Grzegorz Sanik, Dlaczego Dolny Śląsk jest dolny? – wyjaśnienie nazwy, https://eloblog.pl/dlaczego-dolny-slask-jest-dolny-wyjasnienie-nazwy/

Anna Rumińska, Wielonarodowość regionu, http://dolnoslaskosc.pl/wielonarodowosc-regionu,1377.html

Góra Ślęża, https://www.sleza.sobotka.pl/gora-sleza/

Odkryj Dolny Śląsk, https://dolnyslask.travel/odkryj_dolny_slask/

Elżbieta Berendt, Henryk Dumin, Mom jo skarb... Dolnośląskie tradycje w procesie przemian, Wrocław 2009.

Wojciech Chądzyński, Wędrówki po Dolnym Śląsku i jego stolicy. Fakty, legendy, sensacje, Wrocław 2006.

Jan Harasimowicz, Na skrzyżowaniu europejskich dróg: Dolny Śląsk, Wrocław 2007.

Józef Kokot, Problemy narodowościowe na Śląsku od X do XX wieku, Opole 1973.

Anna Kurpiel, Translokalne dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska, „Łódzkie Studia Etnograficzne” tom 58, 2019.

Kazimierz Popiołek, Historia Śląska, Katowice 1972.

Wojciech Wrzesiński (red.), Dolny Śląsk. Monografia Historyczna, Wrocław 2006.