Reemigranci z Bukowiny rumuńskiej

Reemigranci z Bukowiny rumuńskiej

Bukowina to kraina historyczna i geograficzna na pograniczu dzisiejszych Rumunii i Ukrainy, położona pomiędzy Karpatami a środkowym Dniestrem. Teren rumuńskiej części obejmuje obszary górskie na zachodzie i wyżynne na wschodzie.

Polacy przybywali na teren Bukowiny za czasów panowania nad tymi ziemiami austriackich Habsburgów. Tereny polskie będące pod zaborem austriackim znalazły się wówczas w obrębie jednego państwa. W wyniku realizowanej przez Austro-Węgry polityki kolonizacyjnej na ten teren przybywali osadnicy w kilku falach. Pochodzili z różnych regionów i reprezentowali różne grupy społeczne. Jako szczególna grupa etniczna wyróżniali się wśród nich tzw. górale czadeccy, pochodzący z terenu historycznego Śląska Cieszyńskiego - dokładnie z doliny górnej Kysucy w okolicach miasta Czadca na dzisiejszym pograniczu polsko-słowackim.

Bukowina była częścią Austro-Węgier od 1774 r., a od 1918 r. - niepodległej Rumunii. Po II wojnie światowej jej północna część wraz z Czerniowcami weszła w skład Związku Radzieckiego, południowa pozostała w granicach Rumunii. Powojenna zmiana granic - również polskich - sprawiła, że wielu Polaków mieszkających od XIX wieku na tych terenach zdecydowało się na przyjazd w ramach zorganizowanej akcji przesiedleńczej na przyłączone do Polski ziemie zachodnie.

Gwara i folklor słowny

Górale Czadeccy posługiwali się własną gwarą, określaną jako zespół polsko-słowackich gwar mieszanych o charakterze przejściowym. Wpływały na nią dialekty małopolskie i śląskie. Charakterystyczny dla tej gwary był m.in. często występujący akcent inicjalny (na początkowej sylabie).

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W wyniku realizacji polityki kolonizowania Bukowiny przez władze austro-węgierskie ziemie te zamieszkane były przez mozaikę różnych narodowości: obok rdzennej ludności (Wołochów i Rusinów) zamieszkali tu: Polacy (w tym polscy górale), Słowacy, Czesi, Ormianie, Żydzi i Niemcy. Polscy górale z Bukowiny, mając świadomość swojej tożsamości narodowej i odrębności etnicznej, zachowywali wiele tradycji muzycznych, zarówno w życiu społecznym jak i obrzędowości rodzinnej. Wpłynęło to też na ich decyzje o wyjeździe do Polski po powojennej zmianie granic.

Po przyjeździe na Dolny Śląsk folklor był elementem, który wyróżniał ich spośród innych osadników. Przywieźli ze sobą nieznane zwykle innym grupom instrumenty: drumlę, burczybas. W kościele śpiewali pieśni w wielogłosie, co dla pozostałych osadników brzmiało “zbyt świecko”. Ważnym gatunkiem pieśni są w tej tradycji tajdany - rodzaj przyśpiewek, np. weselnych.

Zespoły folklorystyczne górali czadeckich powstawały już od lat 60. XX w., cieszyły się powodzeniem i wpłynęły pozytywnie na postrzeganie tej grupy przez sąsiadów z innych regionów. Najważniejszym festiwalem muzycznym i spotkaniem społeczności osób związanych z emigracją na Bukowinę jest istniejący od lat 80. XX w. międzynarodowy festiwal Bukowińskie Spotkania. Spośród grup osadniczych na Dolnym Śląsku górale czadeccy z pewnością są grupą, której najpełniej udało się zachować ciągłość tradycji muzycznych.

Obyczaje i obrzędy

Ważnym dla grupy zwyczajem był tzw. zadój - próbny udój owiec w pierwszy dzień wypasu. Tego dnia odbywał się także targ, a więc przyjęcie do pracy pasterzy - ciobanów i strongara oraz uzgodnienie formalności związanych z ich wynagrodzeniem. Długo zachowały się też społeczne zwyczaje związane z międzysąsiedzką pomocą - kłaka oraz goszczeniem krewnych i znajomych przybywających z sąsiednich wsi np. na odpust - chram. W okresie bożonarodzeniowym chodzono po kolędzie, a w dzień Nowego Roku natomiast po siociu - chłopcy chodzą od domu do domu i obsypują (sieją) domowników pszenicą i grochem śpiewając kolędy życzące.

Strój

Strój jest do dziś istotnym elementem wyrażającym kulturową tożsamość szczególnie dla grupy górali czadeckich. Do Polski trafiały już z reguły pojedyncze elementy regionalnego ubioru i szybko wychodziły tu z użycia. Później jednak strój zrekonstruowano na potrzeby działalności zespołów folklorystycznych. Elementy przywiezione obejmowały m.in.: kierpce, drewniaki - tzw. hylcie oraz bluzki nazywane szarafanami, które przejęto ze stroju niemieckich sąsiadów. Na koszulach zobaczyć można haft płaski lub wykonany z użyciem koralików - na przyramkach, stójce i mankietach, a niekiedy i z większymi motywami kwiatowymi z przodu na piersiach. Charakterystycznym elementem ubioru męskiego jest też kiptarek - kożuszek z jasnej skóry bez rękawów. Fotografie wykonane przy okazji szczególnie odświętnych okazji, jak zaślubiny, pozwalają na dostrzeżenie kolejnych elementów odzieży, np. noszonych na weselu wysokich butów nazywanych mesztami, w miejsce codziennych kierpców.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na Bukowinie osiedlano się wieloetnicznych wsiach, ale też lokowano nowe miejscowości. Przykładem takiej nowej wsi może być założona w 1842 roku osada Pojana Mikuli (Polana Michała), założona przez 40 rodzin z miejscowości Stara Huta-Krasna. W tym samym roku osiedliło się tam tyle samo rodzin Niemców sudeckich. Początkowo postawiono prowizoryczne szałasy, z czasem wybudowano domy - “chałupy”. Na środku wsi, której dolną część zajęli Polacy a górną Niemcy, postawiono kościół. Każdy z osadników otrzymał równy przydział ziemi. Zagrody polskie i niemieckie były podobne: chałupa usytuowana była przy drodze i zwrócona do niej ścianą licową. Polacy zapożyczyli od niemieckich sąsiadów sposób łączenia ze sobą domu i budynków gospodarczych, co ułatwiało komunikację między nimi. Budynki miały konstrukcję zrębową, dwuizbową, symetrycznie rozplanowaną, z dachem krytym dranicami. Polskie domy miały dodatkowo przyzbę.

W Pojana Mikuli mieszkano do 1940 r., do czasu gdy wieś została spalona przez wojska nazistowskich Niemiec. Po wojnie mieszkańcy Pojana Mikuli i Nowego Sołońca pierwszym transportem z Bukowiny przybyli na Dolny Śląsk. Osiedlili się w zwartej grupie, początkowo we wsi Dobrocin, następnie przenieśli się razem do Piławy Dolnej zajmując budynki poniemieckiego majątku.

Zabytki materialne

Tradycyjnym zajęciem ludności polskiej na Bukowinie było pasterstwo, co starano się w ograniczonym zakresie kontynuować również po reemigracji. Owce wypasano na łąkach położonych wyżej, bydło na położonych niżej. Gleby były mało urodzajne, uprawiano na nich głównie len, ziemniaki i owies. Do zaprzęgu wykorzystywano woły, po przyjeździe do Polski już wyłącznie konie. Z tymi pracami związana jest duża część zabytków materialnych, która trafiła wraz z tą grupą na Dolny Śląsk. Nieużyteczne po przyjeździe stały się np. przywiezione z Bukowiny jarzma dla wołów. Ciekawym obiektem są osadzone na jednej podstawie dwie szczotki do lnu, ozdobione ornamentem snycerskim i wypalanym. Z efektami uprawy i obróbki lnu związany jest też kolejny zabytek - narzuta z dwóch kawałków bielonego płótna lnianego. Ozdobiono ją haftem krzyżykowym i mereżką, nad którą wyhaftowano napis: “Tego nigdy nie zapomne Zawsze we łzach błagam Boga Zawsze temi słowy tchnem”.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Wśród szeregu umiejętności związanych z tradycyjnym rękodziełem warto w przypadku tej grupy zwrócić uwagę na wyszycia wykonane z koralików (np. na koszulach) i charakterystyczną biżuterię z tego tworzywa. Z różnobarwnych koralików wykonywano m.in. naszyjniki dziordany - bardziej rozbudowane oraz pieski - wąskie paski noszone wokół szyi. Należało nanizać je na żyłkę lub nitkę tworząc siateczkę z małych rombów.

Tradycyjne kulinaria

Pobyt na Bukowinie wprowadził do jadłospisu reemigrantów potrawy z kukurydzy, którą tam zaczęto uprawiać w niewielkim zakresie. W Polsce kupowano mąkę kukurydzianą w mieście, z niej przygotowywano m.in. typową dla tej grupy potrawę - mamałygę. Od niemieckich sąsiadów przejęto też tocz - zapiekankę z surowych tartych ziemniaków. W czasie wieczerzy wigilijnej spożywano dwanaście potraw, wśród nich: gołąbki, pierogi, groch, fasolę, bób, grzyby, kasze, ryby, barszcz oraz pszeniczkę z miodem, cukrem, orzechami i figami.

Gwara i folklor słowno-muzyczny i taniec      
https://bukowinski.net/category/dzwieki/

Strój     
https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/koszula-kobieca
https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/chusta
https://bukowinski.net/category/tance-stroje/

Zabytki materialne     
https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/dwie-szczotki-do-lnu-na-wspolnej-podstawie
https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/narzuta
https://mnwr.pl/bukowinskie-zbiory-muzeum-etnograficznego/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło     
https://mnwr.pl/zbiory-bukowinskie-w-muzeum-etnograficznym/

1. Alicja Buczak - Reibeholz, Folklor muzyczny jako czynnik adaptacji i integracji na ziemiach zachodnich. Przykład górali czadeckich, “Lud” Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i Komitetu Nauk Etnologicznych PAN, t. 81, 1997, s. 115-119.
2. Magdalena Meysner-Rostworowska, Z badań nad kulturą ludową reemigrantów polskich z Rumunii na Dolnym Śląsku, “Zeszyty Etnograficzne”, t. 1, Wrocław 1963
3. Kto siedzi na miedzi(y)?, red. Jerzy Starzyński, Legnica 2013
4. Mom jo skarb, red. Elżbieta Berendt, Wrocław 2009-2014