Skrzynia malowana (posagowa), XIX wiek

Skrzynia malowana (posagowa), XIX w., wyk. N.N., poch. Żarowo Małe, gm. Przedecz, Kujawy, fot. J. Czerwiński, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/ 

 

Kujawiacy

Tradycyjnym tańcem regionu jest kujawiak - tańczony parami w obrotach wokół własnej osi i po obwodzie koła. Inne popularne tańce, to szybszy od kujawiaka owczarek i dyna - tańczona przeważnie przez kobiety. Obrzędy i zwyczaje Kujaw związane były z porami roku, ważnymi momentami w życiu oraz rokiem liturgicznym. Do dzisiaj praktykowane są jeszcze zwyczaje zapustne, wielkanocne - przywoływki dyngusowe w Szymborzu i dożynki. Charakterystycznym wyposażeniem domów były malowane skrzynie i kredensy (miśniki). Na oknach wieszano firanki wycinane z papieru, a wnętrza izb zdobiły słomiane pająki, bukiety i girlandy kwiatowe z bibuły.

Tekst: Grażyna Szelągowska

Nazwa

Nazwa regionu Kujawy wywodzona jest od słowa kujawa, oznaczającego wiatr i gatunek gleby.

Terytorium

Kujawy leżą na lewym brzegu Wisły. Sąsiadują z ziemią chełmińską, ziemią dobrzyńską, Mazowszem, ziemią łęczycką, Wielkopolską, Pałukami, Krainą. Subregiony etnograficzne to Kujawy: Czarne, Bachorne, Białe, Borowe, Leśne, Nadwiślańskie i Zagoplańskie.

Dominują gleby płowe, brunatne i czarnoziem, wykorzystywane pod uprawę lnu, zbóż i buraków cukrowych. Duże są lokalne pokłady gliny.

Osadnictwo

Pierwotnie funkcjonowało osadnictwo na prawie polskim, od XIII w. na prawie niemieckim. W XVI w. zapoczątkowano osadnictwo olęderskie. W zaborze pruskim prowadzono kolonizację fryderycjańską. Formy osadnictwa, wpłynęły na układy przestrzenne wsi.

Krótki rys historyczny

Kujawy uchodzą za ważny ekonomicznie region w polskiej historii. Rozwój gospodarczy zawdzięczają urodzajnym glebom i położeniu na szlakach handlowych.

W XVI w. panowała gospodarka folwarczno - pańszczyźniana. Żyła tu szlachta średniozamożna i zagrodowa, kmiecie oraz zagrodnicy i wiejscy rzemieślnicy. Uwłaszczenia w czasie zaborów przyczyniły się do przeobrażeń i rozwoju w rolnictwie. Miały też wpływ na nierównomierny rozwój ekonomiczny i kulturę ludową.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

Gwara kujawska należy do dialektu wielkopolskiego. Wyraźne są w niej wpływy sąsiednich regionów. Z czasów zaborów pochodzą zapożyczenia z języka niemieckiego i rosyjskiego, które się zaadoptowały i funkcjonowały w słowniku mieszkańców.

W słownym folklorze Kujaw - bajki, przysłowia, zagadki - występują wątki popularne. Znane są  bajki magiczne, związane z wierzeniami i legendami oraz podania. Mają różne motywy tematyczne i prostą fabułę. Pojawiają się w nich zbójnicy, krasnoludki, diabły, czarownice, mało jest bajek o zwierzętach.

 

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Ludową muzykę cechują  rytmy mazurkowe i tempo rubato. W kapeli wiodącą rolę odgrywały skrzypce, w jej skład wchodziły też większe i mniejsze basy oraz bębenek. Z czasem pojawiły się klarnet, flet, obój, trąbki, harmonia trzyrzędowa lub akordeon. Najbardziej typowe utwory śpiewane, to krótkie jednozwrotkowe przyśpiewki, często improwizowane. Wyróżniają się przyśpiewki społeczne, zwłaszcza te na temat regionu i jego mieszkańców. Pieśni śpiewano głównie w ramach zwyczajów i obrzędów dorocznych oraz podczas wesel.

Tradycyjnym, charakterystycznym tańcem jest kujawiak - tańczony parami w obrotach wokół własnej osi i po obwodzie koła. Inne popularne tańce, to szybszy od kujawiaka owczarek i dyna (tańczona przeważnie przez kobiety) oraz czapnik - o charakterze zabawowym.

 

Obyczaje i obrzędy

Obrzędy i zwyczaje związane były z porami roku, ważnymi momentami w życiu jednostki albo grupy społecznej oraz rokiem liturgicznym. Obecnie praktykowane są jeszcze zwyczaje zapustne (podkoziołek, chodzenie z kozą), wielkanocne - przywoływki dyngusowe w Szymborzu i dożynki.

 

Strój

Wyróżnia się strój mężatek. Charakterystycznym elementem jest haftowany czepiec z tiulu lub płótna, obwiązany jedwabną, fabryczną chustką kaczorówką. Pozostałe elementy stroju to: koszula zdobiona haftowanym kołnierzem lub kryzą, gorset, kabatek z peleryną, halki biała i czerwona, spódnica, fartuch oraz duża, turecka chusta (mazanicha). Buty skórzane - czarne czółenka na niskim obcasie lub wiązane, z niskimi cholewkami.

Męski strój składał się z koszuli, czerwonego spencerka (jaka), kaftana, ciemnych spodni z nogawkami włożonymi w buty o wysokich cholewkach i czerwonego, wiązanego pasa. Wierzchnim okryciem był ciemny płaszcz z peleryną - bucha. Noszono czarny kapelusz lub charakterystyczny cylinder albo czapkę rogatywkę.

Ubiory szyto z płótna lnianego i bawełnianego, tkanin wełnianych, batystu, tiulu, jedwabiu, filcu. Stosowano materiały gładkie, przeważały kolory: biały, czarny, czerwony, granatowy, niebieski. Elementy stroju zdobiono głównie białym haftem, pasmanterią, wstążkami, barwnymi obszyciami.

 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na kształt wsi i budownictwo wiejskie wpłynęło osadnictwo, kolonizacje i uwłaszczenie. Duży wpływ na region odegrał okres zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz związana z tym odmienna polityka zagospodarowywania podzielonego regionu. Pierwsze wsie miały formę owalnic, z czasem zastąpione przez „ulicówki” i „rzędówki”. W dolinie Wisły były „rzędówki bagienne” związane z osadnictwem olenderskim.

Przeważał typ zagrody na planie prostokąta, budynki stały oddzielnie. Dom posadowiony był dłuższą ścianą do drogi, naprzeciw niego stała stodoła, a po obydwu jej stronach, lokowano budynek inwentarski i mniejsze budynki gospodarskie. W niektórych zagrodach były spichlerzyki. Zagrody otaczały drewniane płoty o różnej konstrukcji.

Przeważało budownictwo drewniane, budowano też jednak z gliny lub palonej cegły. Chałupy starszego typu miały podcienia. Stosowano konstrukcje zrębowe i sumikowo - łątkowe. Dachy były przeważnie dwuspadowe i naczółkowe, rzadziej czterospadowe. Kryto je słomą albo trzciną, z czasem dachówką.

Wnętrze domu podzielone było na dwie izby, kuchnię, komorę i dwie sienie oddzielone urządzeniami ogniowymi. Ściany bielono wapnem, zdobiono je też niebieskimi wzorkami robionymi pędzlem z kłosów. Charakterystycznym wyposażeniem były malowane skrzynie i kredensy(miśniki). Na oknach wieszano firanki wycinane z papieru. Wnętrza izb zdobiły słomiane pająki oraz bukiety i girlandy kwiatowe z bibuły, które stawiano w „świętym kącie” i zawieszano na świętych obrazach. Na przełomie XIX i XX w., do ozdabiania izby świątecznej wykorzystywano też misy fajansowe z wytwórni w Kole i Włocławku.

W czasie świąt zwyczajem było wysypywanie wzorów piaskiem wewnątrz i na zewnątrz domu.

 

Zabytki materialne

Zabytki ruchome i nieruchome związane z kulturą ludową znajdują się głównie w zbiorach Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku i Muzeum Etnograficznym im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu oraz na terenie skansenu w Kłóbce i Parku Etnograficznego w Toruniu.

 

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Dawna rzeźba ludowa Kujaw związana była ściśle z kultem religijnym, współczesna podejmuje też tematykę świecką. Najczęstszy temat - Matka Boska Skępska i postać Chrystusa Ukrzyżowanego, a także rzeźby świętych, które stawiano w kapliczkach - Antoniego, Józefa, Rocha. Malarstwo związane jest przede wszystkim ze zdobieniem mebli ludowych, zwłaszcza charakterystycznych skrzyń wiannych.

Haft stosowano głównie do zdobienia stroju. Wykonywany był białymi nićmi, krótkimi ściegami: sznureczek, atłaskowy wypukły, wałeczek, kładziony, dziergany i angielski. Rzadziej stosowano haft snutkowy i aplikacje. W hafcie dominują ornamenty roślinne, tworzące zwarte i bogate kompozycje.

Garncarze wykorzystywali bogate pokłady gliny, bardzo dobrego gatunku. Wyrabiali głównie ceramikę biskwitową zdobioną pobiałką oraz polewaną brązową glazurą. Słynne ośrodki garncarskie to: Kowal, Lubień Kujawski, Raciążek.

Bednarze mieli swoje warsztaty w większych miejscowościach. Wytwarzali na potrzeby gospodarstw, browarów i gorzelni. Wyroby sprzedawali na lokalnych rynkach, robili też na zamówienie. Kiedy naczynia klepkowe zaczęto zastępować wyrobami fabrycznymi, bednarze robili już głównie beczki i donice.

Kołodzieje pracowali prawie wyłącznie na zamówienie. Specjalizowali się w robieniu pojazdów konnych, części do nich i naprawach. Rzemiosło to zaczęło zanikać w latach 50. XX w.

Na terenach nadwiślańskich, ze względu na dostępność materiału, pleceniem koszy trudniły się całe rodziny, dla których było to źródło utrzymania. Wykorzystywano takie materiały jak: wiklina, korzeń sosny i jałowca, rogożyna oraz słoma.

Rozwój kowalstwa to druga połowa XIX w. Kowale głównie podkuwali konie, robili przedmioty związane z gospodarstwem wiejskim, wykuwali mniejsze elementy architektoniczne, narzędzia, dokonywali napraw. Wyrabiali też przedmioty dekoracyjne, charakteryzujące się ozdobnymi kształtami i zdobieniami. Znane ośrodki kowalskie to: Lubraniec, Osięciny, Piotrków Kujawski.

 

Tradycyjne kulinaria

Charakterystyczne potrawy Kujaw, to dania z wykorzystaniem kapusty słodkiej i kiszonej, grochu, fasoli (szbloku). Kapusta z grochem, to jedna z ważniejszych - również obecnie - potraw wigilijnych. Typowymi, regionalnymi zupami są tu czernina i żurek. Znany jest gzik robiony z twarogu i sery prasowane. W czasie postów wykorzystywano dawniej oleje z lnu i rzepaku, tłoczone w wiejskich olejarniach.

Popularny napój to kawa zbożowa (od końca XIX w. z dodatkiem cykorii) i wyrabiany sposobem domowym podpiwek.

Netografia

Gwara i folklor słowny         

http://www.dialektologia.uw.edu.pl

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec        

http://folklorkujawski.pl

Obyczaje i obrzędy   

http://ut.etnomuzeum.pl

Strój   

http://etnomuzeum.pl

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

http://muzeum.wloclawek.pl

http://etnomuzeum.pl

Zabytki materialne    

http://muzeum.wloclawek.pl

http://etnomuzeum.pl

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło       

http://etnomuzeum.pl

http://muzeum.wloclawek.pl

Tradycyjne kulinaria 

www.gov.pl/lista prod.trad.

Literatura

  1. Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. III-IV, Kujawy, cz.1, Wrocław-Poznań 1962
  2. Ryszard Kukier, Regionalizacja etnograficzna Kujaw. Na podstawie samookreślenia ludu, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. I, Bydgoszcz 1963
  3. Sztuka ludowa Kujaw. Przeszłość i teraźniejszość, pod red. Wandy Szkulmowskiej, Bydgoszcz 1997
  4. Maria Fryczowa, Tradycyjne budownictwo ludowe Kujaw, Toruń 1961
  5. Dorota Kalinowska, Gzik, żur i prażucha. Tradycje kuchni kujawskiej, Włocławek 2014
  6. Kultura Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Wybrane zagadnienia, Inowrocław 1986
  7. Roderyk Lange, Barbara Krzyżaniak, Aleksander Pawlak, Folklor Kujaw, Warszawa 1979
  8. Halina Mikułowska, Stój kujawski, Atlas polskich strojów ludowych, Poznań 1953
  9. Krystyna Pawłowska, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Kujawach, Włocławek 2001
  10. Zenon Sobierajski, Gwary kujawskie, Poznań 1952
Skrzynia malowana (posagowa), XIX wiek

Skrzynia malowana (posagowa), XIX w., wyk. N.N., poch. Żarowo Małe, gm. Przedecz, Kujawy, fot. J. Czerwiński, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/ 

 

Chodzenie z kozą na Kujawach, okolice Kruszyna

Chodzenie z kozą na Kujawach, okolice Kruszyna, gm. Włocławek, woj. kujawsko-pomorskie, 1966 r., fot. Z. Pietrzykowska, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/ 

 

Chodzenie z kozą na Kujawach, Szymborze-Inowrocław

Chodzenie z kozą na Kujawach, Szymborze-Inowrocław, woj. kujawsko-pomorskie, 2012 r., fot. M. Kwiatkowski, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/ 

 

Garncarz Czesław Stępowski przy pracy, Lubień Kujawski,

Garncarz Czesław Stępowski przy pracy, Lubień Kujawski, 1966 r., fot. H. Hankowski, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/ 

 

Czepiec tiulowy do stroju kujawskiego mężatki

Czepiec tiulowy do stroju kujawskiego mężatki, pocz. XX w., wyk. N.N., Kujawy, wł. Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Fot. J. Czerwiński, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/ 

 

nie

Zobacz także

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%