Pogranicze

Pogranicze to nazwa umowna, obejmująca tereny dawnego osadnictwa ruskiego (z terenów obecnej Białorusi i Ukrainy), zamieszkane przez ludność posługującą się gwarami wschodniosłowiańskimi. Inne nazwy to: Pogranicze etniczne (za A. Błachowskim), Kresy (za J. Kamockim), Białostocczyzna Wschodnia (za J. Wiśniewskim), Podlasie Wschodnie.

Granica północna obszaru Pogranicza oparta jest linii górnej Biebrzy. Na zachodzie region graniczy z Puszczą Knyszyńską, Podlasiem (granica ta jest rozmyta ze względu na mieszane osadnictwo), na wschodzie – granicę wyznacza granica państwowa z Białorusią, na południu - rzeka Bug. Obejmuje na północy Puszczę Knyszyńską, na południu Puszczę Białowieską.

Od XIV wieku na terenach tych osiedlali się Rusini, przybywający tu z terenów obecnej Białorusi i Ukrainy oraz w mniejszym stopniu ludność polska z Mazowsza i litewska z północnego wschodu. Przez wieki znaczna część ludności identyfikowała się  jako „swoi”, „tutejsi”, bez uznania konkretnej państwowości. Obecnie teren ten zamieszkują Polacy, Białorusini, Ukraińcy i Tatarzy. Żyje tu największy w kraju odsetek wyznawców prawosławia.

Od XIV wieku obszar znajdował się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W XVIII wieku Jan III Sobieski osadził na północy regionu Tatarów. W XIX wieku, w trakcie zaboru rosyjskiego nastąpiły działania rusyfikacyjne. Podczas I wojny światowej w wyniku ewakuacji ludności cywilnej w głąb Rosji (tzw. bieżeństwa) wielu mieszkańców zmuszono do wyjazdu do Rosji.

Gwara i folklor słowny

Styk kultur i tradycji w regionie Pogranicza zaowocował lokalnymi gwarami, opartymi na języku białoruskim i ukraińskim. Posługiwali się nimi mieszkańcy wsi, bez względu na narodowość i religię. Mowa prosta, po swojemu, po naszemu, dawniej powszechnie używana przez ludność regionu, bez względu na pochodzenie i wyznanie, należy do grupy dialektów wschodniosłowiańskich. Na północy regionu są to gwary białoruskie, na południu – ukraińskie oraz gwary przejściowe, pomiędzy nimi. Dla gwar białoruskich charakterystyczne jest tzw. akanie (wymowa e i o jako a), dla gwar ukraińskich – twarda wymowa.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Charakterystyczny dla regionu jest śpiew wielogłosowy, rozciągły. Są to szczególnie pieśni związane z kolędowaniem wielkanocnym (wołoczebne, konopielki),  pieśni wiosenne (ohulki, wesnuszki, śpiewane przez dziewczęta), letnie (sianokośne), żniwne oraz wywodzące się z obrzędowości rodzinnej: chrzcinne, weselne i pogrzebowe. Towarzyszyły one codziennym zajęciom i  świętowaniu. Często charakteryzują się wspólną melodią dla słów w różnych językach i gwarach, bywają tożsame z pieśniami z zachodniej Białorusi i Ukrainy. Popularne w regionie tańce, takie jak krakowiak, polka, karaboczka znane są w wielu innych regionach kraju.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędowość związana z cyklem prac gospodarskich i polowych powiązana była z kalendarzem kościoła katolickiego i prawosławnego. Święta w obu obrządkach oddziela okres 2 tygodni, ale wiele zwyczajów jest wspólnych dla obu wyznań. Charakterystyczne były specjalne potrawy wigilijne: kutia (potrawa z pęczaku, maku i miodu), kisiel owsiany oraz zwyczaj kolędowania z gwiazdą kolędniczą (szczególnie w centrum i na południu regionu). Zakończenie karnawału nazywano maslenicą; był to czas zabaw i ucztowania. Wczesną wiosną wypiekano pieczywo obrzędowe w kształcie bocianich łap – busłowe łapy. W okresie wielkanocnym według tradycji prawosławnej zostawiano pisanki na grobach bliskich i spożywano tam posiłek. Charakterystyczne kolędowanie wielkanocne, zwane wołokaniem, hołokaniem, popularne było zarówno wśród katolików, jak i prawosławnych. Późną wiosną, trakcie Zielonych Świątek – zdobiono izbę zielonymi gałązkami i uroczyście obchodzono pola z królewną lub kustem. W obu obrządkach świętowano zakończenie żniw. W trakcie obrzędów dożynkowych zostawiano na polu kępkę zboża, nazywaną perepelicą, parapiołką, miała ona zapewnić urodzaj w kolejnym roku. Tatarzy, zamieszkujący region swoje tradycje opierali na religii muzułmańskiej, czasem dostosowując swoje obrzędy i zwyczaje do warunków, w których żyli.

Strój

Odzież tradycyjna, noszona na danym terenie była wykonana z samodziałowych tkanin lnianych i wełnianych. Kobiety nosiły koszule lniane, często z charakterystycznym od lat międzywojennych czarno-białym haftem krzyżykowym. Strój kobiecy składał się również z kaftanika, spódnicy w czerwono-czarną kratę lub kamelowej oraz zapaski. Zimą kobiety zakładały kożuchy i duże kraciaste chusty. Na głowie wiązały chustkę, w okolicach Hajnówki zakładały czepek. Mężczyźni koszule, często ze stójką przy szyi i zdobione haftem, przewiązywali  barwnie tkanym paskiem – pojasem. Nosili spodnie samodziałowe, a od lat międzywojennych, wzorowane na wojskowych – bryczesy. Zakładali łapcie lub skórzane buty z cholewami, latem chodzili boso. Zimą nosili kożuchy. Na głowę zakładali czapki maciejówki, słomiane kapelusze, zimą czapki – baranice. Strój tradycyjny stopniowo, od lat międzywojennych, zastępowała odzież wzorowana na modzie miejskiej.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Reforma włóczna, realizowana od połowy XVI wieku uporządkowała osadnictwo, podział ziemi oraz system zabudowy wsi. W jej wyniku powstawały widoczne po dziś dzień w krajobrazie wsie ulicówki i szeregówki, ze zwartą zabudową gospodarstw wzdłuż ulicy. Na wskazanym obszarze wyróżnia się typ zagrody wydłużonej bielsko-hajnowskiej. W układzie tym chałupę stawiano węższą ścianą do drogi, budynek ten był bardzo długi, pod jednym dachem mieściła się część mieszkalna, gospodarcza i obora. Stodołę stawiano frontem do drogi, w głębi podwórka. Budowano z drewna sosnowego, dachy kryto tradycyjnie słomą żytnią. Charakterystyczne dla tego obszaru były piękne zdobienia naroży domów, podokienników, szczytów domów i ganków – wycinane w drewnie w kształty roślinne, geometryczne, czasem w kształcie zwierząt.

Zabytki materialne

Nad rzeka Biebrzą, w miejscowości Kamienna Stara, stoi najstarszy w województwie drewniany kościół, zbudowany w 1610 roku. Na terenach zamieszkiwanych przez ludność prawosławną znajdują się charakterystyczne, malowane na intensywne kolory drewniane cerkwie, miedzy innymi w Puchłach, Dubiczach Cerkiewnych, Narewce, Łosińce, Narwi, Nowoberezowie. Unikatowe są dwa drewniane meczety: w Kruszynianach i Bohonikach w powiecie sokólskim, po dziś dzień wykorzystywane przez Tatarów Polskich jako miejsce modlitwy. Unikatowe są również dwa zabytkowe cmentarze muzułmańskie – mizary. Charakterystyczne dla regionu zdobienia domów drewnianych można jeszcze zobaczyć w wielu wsiach, ale najbardziej zadbane znajdują się na szlaku Krainy Otwartych Okiennic, w miejscowościach Trześcianka, Soce i Puchły. Podróżując pomiędzy poszczególnymi wsiami można podziwiać drewniane i żelazne krzyże oraz kapliczki. Zabytki materialne można oglądać w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej i regionalnych muzeach i skansenach: w Sokółce, Hajnówce, Bielsku Podlaskim, Koźlikach, Białowieży.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Tkactwo było dawniej powszechnym zajęciem kobiet wiejskich. Powstawały tkaniny wielonicielnicowe, tkaniny wybierane, pasiaki, kilimy oraz charakterystyczne dla północy obszaru tkaniny dwuosnowowe, nazywane dywanami. W okolicach Janowa, Korycina (pow. sokólski) do dziś funkcjonują pracownie tkactwa duwosnowowego, między innymi Teresy Pryzmont, Danuty Radulskiej, Bernardy Rość, które można odwiedzać w ramach Szlaku Rękodzieła Ludowego. W Lewkowie koło Narewki tkaniny wybierane wykonuje Irena Ignaciuk.

Garncarstwo jest kolejnym rzemiosłem, które dawniej było powszechne, współcześnie praktycznie nie jest praktykowane. Wykonywano najczęściej naczynia biskwitowe, siwe, nieszkliwione, takie jak buńka, ładyszka, dwojaki, makotra. Do chwili obecnej miejscem, gdzie kontynuuje się tradycje garncarskie jest Czarna Wieś Kościelna, znana z ceramiki siwej.

Do dziś w regionie wykonuje się wycinanki na gwiazdy kolędnicze, w nawiązaniu do tradycji kolędowania bożonarodzeniowego z gwiazdą, a najbardziej znany w tej dziedzinie jest Piotr Bogacewicz.

Tradycyjne kulinaria

Dawna kuchnia mieszkańców wsi regionu była mało urozmaicona. Opierała się na produktach dostępnych w gospodarstwie: chleba żytnim, ziemniakach, mleku i jego pochodnych. Urozmaicały ją ryby oraz zbierane dodatki: grzyby, owoce, zioła. Mięso, głównie wieprzowe, było potrawą świąteczną. Obecnie w kuchni regionu, w nawiązaniu do dań tradycyjnych dominują dania ziemniaczane (w szczególności babka i kiszka ziemniaczana, tołkanica – tłuczone ziemniaki z cebulką). Charakterystyczne są również sery wiejskie – twarogi (klinek) czy ser podpuszczkowy, nazwany korycińskim. Z deserów i ciast tradycyjnym ciastem obrzędowym był kołacz weselny korowaj. Współcześnie coraz większa popularność zdobywa ciasto Marcinek. Dzięki działalności Tatarów Polskich szeroko spopularyzowano charakterystyczne danie z ich kuchni: pierekaczewnik - rodzaj pieczonego strudla z nadzieniem z baraniny. 

Gwara i folklor słowny   

https://culture.pl/pl/artykul/nina-barszczewska-nie-trzeba-jechac-na-bialorus-zeby-uslyszec-jezyk-bialoruski-wywiad

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=podlasie-gwara-regionu-mwr

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec       

https://culture.pl/pl/artykul/weronika-grozdew-kolacinska-folklor-podlasia-jest-unikalna-mieszanka-kultur-wywiad

https://muzykatradycyjna.pl/do-czytania/piesni-roku-obrzedowego-na-podlasiu/

https://muzykatradycyjna.pl/do-czytania/piesni-podlasia-w-zbiorach-instytutu-sztuki-pan/

Zabytki materialne         

https://www.celwpodrozy.pl/2020/05/10-kolorowych-cerkwi-na-magicznym-podlasiu.html

https://spotkaniazzabytkami.pl/bohoniki-i-kruszyniany-meczety-i-mizary/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło     

http://crlczarna.vipserv.org/?page_id=256

http://dwuosnowowa.pl/index.php/szlak-2/podlaskie-tkaczki/

Tradycyjne kulinaria       

https://bialystoksubiektywnie.com/blog/2017/04/28/10-specjalow-kuchnia-podlaska/

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/woj-podlaskie

1. Gaweł A., Rok obrzędowy na Podlasiu, Wasilków 2012
2. Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, Wrocław, Warszawa, Kraków Gdańsk, 1980
3. Sulima M., Dom Pogranicza w kulturze wsi Podlaskiej, Białystok 2018
4. Gaweł A., Zdobnictwo drewnianych domów na Podlasiu, Wasilków 2012.
5. Matus I., Lud nadnarwiański, Białystok 2020.
6. Kowalczuk W., Sztuka ludowa Podlasia, Wasilków 2021
7. Piskorz-Branekova E., Stroje tradycyjne województwa podlaskiego cz. 2, Wasilków 2022.
8. Bielawski L. [red.], Podlasie, Część I: Pieśni i obrzędy doroczne, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2016
9. Bielawski L. [red.], Podlasie, Część II: Pieśni i obrzędy rodzinne, tom 5, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2016
10. Fiedoruk A., Kresowy tygiel kulinarny. Kuchnia Białoruska. Poznań 2010.