Skrzynia malowana (posagowa), 1846 r., wyk. N.N., poch. Obory, gm. Zbójno, ziemia dobrzyńska. Fot. J. Czerwiński, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/
Dobrzyniacy
Na Boże Narodzenie popularni byli kolędnicy, zwani tak jak na Pomorzu gwiazdorami, a w Wielki Piątek praktykowano smaganie się kolczastymi gałęziami, tzw. Boże Rany. Choć strój regionalny zanikł i znany jest tylko z opisów, w 2016 r. z inicjatywy lokalnych gmin dokonano rekonstrukcji stroju ludowego ziemi dobrzyńskiej. Rozpoznawalnym elementem sztuki ludowej regionu są rzeźby Matki Boskiej Skępskiej, umieszczane w kapliczkach i domach. Od wielu lat na ziemi dobrzyńskiej powstają zespoły i stowarzyszenia, które kultywują lokalną tożsamość. Organizowane są Przeglądy Zespołów Ludowych Ziemi Dobrzyńskiej im. Michała Kokota oraz Spotkania z Folklorem Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej.
Tekst: Hubert Czachowski
Nazwa
Nazwa pochodzi od miejscowości Dobrzyń nad Wisłą. Było ono miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego, po raz pierwszy wzmiankowanym w 1065 roku.
Terytorium
Ziemia dobrzyńska – region historyczno-etnograficzny, leżący obecnie w środkowej Polsce, w zdecydowanej większości w województwie kujawsko-pomorskim (kilka części gmin położone jest w województwie mazowieckim). Od wschodu graniczy z Mazowszem (województwo mazowieckie), gdzie dolny bieg rzeki Skrwy wyznacza granicę między tymi regionami. Od południa i zachodu naturalną granicę tworzy Wisła, za którą roztaczają się Kujawy. Od północy (i północnego zachodu) graniczy z ziemią chełmińską, której naturalną granicą jest rzeka Drwęca.
Osadnictwo
W okresie wczesnopiastowskim ziemie te należały do szeroko rozumianego Mazowsza. Wyodrębnianie historycznego regionu można wiązać z nadaniem przez Konrada Mazowieckiego Dobrzynia i okolicznych ziem najpierw zakonowi rycerskiemu - Pruskim Rycerzom Chrystusowym, zwanym Braćmi Dobrzyńskimi, a później swoim synom. W latach 1227–1392 wokół miasta Dobrzyń funkcjonowało księstwo dobrzyńskie.
Krótki rys historyczny
W okresie I Rzeczypospolitej ziemia dobrzyńska należała do województwa inowrocławskiego. Administracyjnie była zatem związana z Kujawami. W strukturach kościelnych z kolei, niemal w 90-ciu procentach znajdowało się w granicach diecezji płockiej, a więc należącej do Mazowsza. W czasie zaborów w zasadzie w całości znalazła się w Imperium Rosyjskim.
Ten graniczny charakter potwierdziły także decyzje administracyjne w okresie II Rzeczypospolitej. Najpierw w latach 1918-1938, była częścią województwa warszawskiego (Mazowsze), ale po reformie w 1938 większość jej terenów przyłączono do województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu (zarówno Pomorze, jak i Kujawy).
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara dobrzyńska jest najczęściej przez językoznawców łączona z gwarą chełmińską, jako gwara chełmińsko-dobrzyńska. Jest to typowa gwara przejściowa, w której widać elementy zarówno kujawskie (należące do gwar wielkopolskich), jak i mazowieckie ze względu na związek z Mazowszem. Być może dokładniejsze badania pomogłyby oddzielić gwarę dobrzyńską od chełmińskiej.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Pokaźny zbiór pieśni z regionu zebrał w 1878 roku Aleksander Petrów. Znalazły się w nim pieśni zalotne i weselne, miłosne, pieśni obrzędowe i doroczne, wojenne i żołnierskie, ballady, najczęściej znane także w innych regionach. Na ziemi dobrzyńskiej Fryderyk Chopin słuchał pieśni (np. Przede dworem kaczki w błocie) i muzyków, grających zapewne na skrzypcach i basach (basetli). Zasłyszane melodie znajdywały odzwierciedlenie w jego kompozycjach.
Obyczaje i obrzędy
W trakcje Bożego Narodzenia w regionie popularni byli kolędnicy, zwani tak jak na Pomorzu gwiazdorami. W Wielki Piątek popularne było smaganie się kolczastymi gałęziami, tzw. Boże Rany. W poniedziałek wielkanocny nie oblewano się wodą, a smagano zielonymi gałązkami. W czasie wesela powszechne były oczepiny i tzw. wykup panny młodej przez pana młodego i gości oraz taniec z nią. W obrzędach związanych ze śmiercią powszechne były puste noce, czyli czuwanie przy zmarłym i śpiewanie pustonocnych pieśni.
Strój
Mężczyźni nosili pilśniowe kapelusze, dawniej wysokie, z pawimi piórami i szklanymi, kolorowymi szpilkami, zwężające się ku górze. Kapoty sięgały do kolan i były szyte z granatowego sukna, z brzegami obszytymi wełnianą czarną taśmą. Kamizelka z granatowego sukna, zapinana była w jeden rząd guzików. Spodnie szerokie, wpuszczane w buty z cholewami. Na to zakładany był granatowy płaszcz z dużą peleryną.
Mężatki nosiły czepki czubate, tzw. chłopki. Suknie były różnokolorowe, z przewagą ciemnych. Na to zakładany był fartuch czerwony lub czarny, w żabki na dole. Strój ludowy znany jest tylko z opisów (Petrów, Kolberg), nie zachowały się żadne zabytki. Bardzo szybko przyjął się strój miejski. Pomimo to, wiele kół gospodyń czy ludowych zespołów nosi dziś swoje warianty strojów ludowych, opracowane według własnych koncepcji. W 2016 r. na zlecenie Stowarzyszenia Gmin Ziemi Dobrzyńskiej oraz Urzędu Miasta i Gminy Dobrzyń nad Wisłą dokonano rekonstrukcji stroju ludowego.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Trudno znaleźć w ludowym budownictwie ziemi dobrzyńskiej jakieś cechy szczególne. Budynki wznoszono przede wszystkim z drewna i gliny. Znane są dwa sposoby rozplanowania zagród. Pierwszy z ustawionymi oddzielnie budynkami mieszkalnymi i gospodarskimi na planie prostokąta, a drugi z połączeniem w linii prostej budynku mieszkalnego i obory. Pojawiały się domy dwudzielne. Dachy były najczęściej dwuspadowe. W zagrodach stawiano także piwnice wolno stojące, które zwano parsk.
Zabytki materialne
Najwięcej zabytków z ziemi dobrzyńskiej znajduje się obecnie w muzeach: Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku (wystawy: Malowane skrzynie z Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Park Etnograficzny w Kłóbce) oraz w Muzeum Etnograficznym im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu (wystawa Tajemnice codzienności. Kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku, 1850-1950).
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Najbardziej rozpoznawalnym elementem sztuki ludowej na ziemi dobrzyńskiej są rzeźby Matki Boskiej Skępskiej. Wiąże się to z ogromną popularnością sanktuarium Matki Bożej Skępskiej, Pani Mazowsza i Kujaw przy klasztorze Ojców Bernardynów (OFM) w Skępem. Powstanie kościoła, klasztoru i sanktuarium związane jest z objawieniami Matki Boskiej w XV wieku. Od tego czasu powstawał kult, którego sława roztaczała szerokie kręgi, obejmujące także Kujawy i Mazowsze (widać to we współczesnym nazewnictwie pomijającym ziemię dobrzyńską).
W wyniku kultu powstało bardzo dużo drewnianych ludowych rzeźb Matki Boskiej Skępskiej z charakterystycznym półksiężycem u stóp, umieszczanych w kapliczkach oraz domach. Wiele z nich pozostaje anonimowych. Na wspomnienie zasługuje ród rzeźbiarzy Miłkowskich, , specjalizujących się w wykonawstwie takich rzeźb. Temat ten jest stale obecny u ludowych artystów, nie tylko z ziemi dobrzyńskiej.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia na ziemi dobrzyńskiej nie była zbyt wyszukana. Przeważały dania zbożowe, a wraz z upowszechnieniem się ziemniaków, także z nich. Na śniadanie dominowały zacierki okraszone słoniną i polane mlekiem, często z ziemniakami, albo zacierki zaprawione octem lub olejem. Chleb był przede wszystkim żytni, razowy, pieczony w domach. Chleb pszenny podawany był tylko od święta. Do picia podawano kawę zbożową (Fryderyk Chopin pisał o kawie z żołędzi, którą dostawał w dworach dobrzyńskich). Pożywieniem codziennym były pieczone na blasze placki z surowych, tartych ziemniaków, tzw. chlapaki lub bugaje. Z podobnie przygotowanych ziemniaków gotowane były kluski. W okolicach Rypina robiono je z dodatkiem mąki gryczanej i nazywano przecieruchy. Zupa zagraj to pokrojone w kostkę i ugotowane ziemianki wymieszane z zacierkami i cebulą smażoną na słoninie. Zakwaszano ją sokiem z kiszonych ogórków, kapusty lub kwaśnym mlekiem. Popularny był żur z mąki żytniej, razowego chleba jedzony z ziemniakami lub chlebem.
Netografia
Terytorium
https://www.sgzd.com/mapa.html
https://www.regionyhistoryczne.exgeo.pl/korona/ziemia-dobrzynska-xvi-xviii-w-mapy
Osadnictwo
https://www.sgzd.com/historia.html
https://www.regionyhistoryczne.exgeo.pl/korona/ziemia-dobrzynska-xvi-xviii-w-mapy
Rys historyczny
https://www.sgzd.com/historia.html
http://www.elgd.pl/elgd_old/images/2015/lipiec/analizy/ANALIZA_MIEKKIE_ZASOBY.pd
Gwara i folklor słowny
http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=zcd-gwara-regionu-mwr
http://www.elgd.pl/elgd_old/images/2015/lipiec/analizy/ANALIZA_MIEKKIE_ZASOBY.pdf
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://rcin.org.pl/dlibra/publication/98070/edition/78719/content
Obyczaje i obrzędy
http://www.elgd.pl/elgd_old/images/2015/lipiec/analizy/ANALIZA_MIEKKIE_ZASOBY.pdf
Strój
https://pl.wikipedia.org/wiki/Str%C3%B3j_dobrzy%C5%84ski
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://muzeum.wloclawek.pl/poznaj-muzeum/oddzialy/skansen-w-klobce/
http://www.elgd.pl/elgd_old/images/2015/lipiec/analizy/ANALIZA_MIEKKIE_ZASOBY.pdf
Zabytki materialne
https://muzeum.wloclawek.pl/zbiory-online/dzialy-zbiorow/etnograficzny/
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://muzeum.wloclawek.pl/zbiory-online/obiekty/skrzynia-malowana-mk-4757-e/
https://muzeum.wloclawek.pl/zbiory-online/obiekty/skrzynia-malowana-mk-4758-e/
http://www.elgd.pl/elgd_old/images/2015/lipiec/analizy/ANALIZA_MIEKKIE_ZASOBY.pdf
Tradycyjne kulinaria
Inne
http://www.elgd.pl/elgd_old/images/2015/lipiec/analizy/ANALIZA_MIEKKIE_ZASOBY.pdf
Literatura
- Karwicka Teresa, Kultura ludowa ziemi dobrzyńskiej, Warszawa – Poznań – Toruń, 1979.
- Petrów Aleksander, Lud ziemi dobrzyńskiej, jego zwyczaje, mowa, obrzędy, pieśni, leki, zagadki, przysłowia itp., Kraków 1878 (https://polona.pl/preview/4d590150-2d93-4448-905c-c3f4f9cd6f03).
- Święch Iwona, Kultura ludowa Kujaw i ziemi dobrzyńskiej: przewodnik po muzeum, Włocławek 1997.
- Pawłowska Krystyna, Rzeźba ludowa ziemi dobrzyńskiej, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, Włocławek 2016, s. 101-132.
- Święch Jan, Architektura chłopska ziemi dobrzyńskiej od połowy XVIII wieku do lat czterdziestych XX wieku, Toruń, 2002
- Studia z dziejów Ziemi Dobrzyńskiej. XV-XX wiek, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, Toruń 1987.
- Z dziejów Ziemi Dobrzyńskiej, Dobrzyn nad Wisłą, tomy 1-27, (wydawnictwo ciągłe).
- „Rocznik Dobrzyński”, nr 1-16, 2008-2023, Rypin (czasopismo).
- „Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN”, nr 1-10, pod red. Mirosława Krajewskiego, 1989-2006, Rypin.
- Gawarecki Wincenty Hipolit, Opis topograficzno-historyczny Ziemi Dobrzyńskiej, Płock 1825 (https://kpbc.umk.pl/publication/7959).
