Tatarzy
Tatarzy, podobnie jak Karaimi, Łemkowie i Romowie nie utożsamiają się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Podstawą złożonej tożsamości tatarskiej jest wyznawany przez grupę islam. Kilkusetletnie sąsiedztwo ze społecznością chrześcijańską obrządku katolickiego i prawosławnego oraz oddzielenie od centrów bliskowschodnich wpłynęło na specyfikę ich praktyk religijnych, określanych przez członków społeczności tatarskiej „islamem tatarskim” oraz na oryginalny kompleks obrzędów i kulturę materialną. Przypadająca na okres polskiej transformacji ustrojowej etniczna mobilizacja przyczyniła się do powstania nowych lub uwypuklenia dawnych symboli etniczno-kulturowych, będących dziś podstawowymi wyróżnikami grupy (tatarska jurta, repertuar i stroje zespołów tatarskich, kulinaria).
Tekst: Karolina Radłowska
Nazwa
Tatarzy polscy (w literaturze przedmiotu spotkać się także można z określeniami: Tatarzy litewscy, Tatarzy polsko-litewscy, polscy muzułmanie). Etnonimy używane na określenie społeczności tatarskiej w Polsce pozostają przedmiotem sporów historyków od okresu międzywojennego. Część z badaczy postuluje określenie grupy mianem „litewscy” z uwagi na genezę osadnictwa tatarskiego związaną z ziemiami Wielkiego Księstwa Litewskiego . Inni, optują za nazywaniem ich „polskimi” ze względu na język, jakim posługiwała i posługuje się ta grupa oraz jej tożsamość. Nazwa „Tatarzy polsko-litewscy” wydaje się być kompromisem między spornymi stanowiskami. Określenie „polscy muzułmanie” funkcjonowało natomiast w dyskursie publicznym i naukowym w okresie PRL i wpisywało się w forsowany w tym okresie model asymilacyjny, według którego społeczność tatarska w Polsce, której przypisywano status grupy etnograficznej, zmierzać miała ku całkowitej asymilacji ze społecznością polską. Świadczyć miał o tym fakt, że jej jedynym wyróżnikiem pozostawała religia, czyli islam. Stanowisko to nie pozostawało również bez związku z polityką państwa, podkreślającą homogeniczność społeczeństwa polskiego.
Terytorium
Społeczność tatarska zamieszkuje dziś głównie województwo podlaskie. W mniejszej liczbie województwa: mazowieckie, pomorskie i dolnośląskie.
Osadnictwo
Genezę osadnictwa tatarskiego datuje się na koniec XIV wieku i wiąże z osobą księcia Witolda (1392 - 1430), który ściągnął na tereny Wielkiego Księstwa plemiona tatarskie do obrony tych ziem przed Krzyżakami. Najstarsze osady tatarskie rozmieszczone zostały wokół miast i grodów warownych takich jak Troki, Wilno, Grodno czy Nowogródek. Kolejną ważnym wydarzeniem w dziejach osadnictwa tatarskiego było osadzenie w 1679 roku przez króla Jana III Sobieskiego wysokich rangą wojskowych tatarskich w ekonomiach królewskich w guberniach: brzeskiej, kobryńskiej i grodzieńskiej. Wydarzenie to uznaje się za początek osadnictwa tatarskiego na Podlasiu. Zmiany granic po 1945 roku zmieniły w istotny sposób ukształtowaną strukturę osadniczą, rozbijając grupę między trzy organizmy państwowe: Polskę, Litwę i Białoruś oraz rozpoczynając procesy przesiedleńcze ludności tatarskiej na tereny tzw. ziem odzyskanych, gdzie powstały nowe osady tatarskie m.in. w Gorzowie Wielkopolskim, Wrocławiu i Gdańsku. Równolegle wielu Tatarów migrowało na tereny dawnego województwa białostockiego, gdzie do dziś znajduje się największe skupisko Tatarów w Polsce.
Krótki rys historyczny
Jednym z najważniejszych wydarzeń historycznych było osadzenie w 1679 roku na terenach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa podlaskiego, wysokich rangą wojskowych tatarskich. W ten sposób w posiadaniu Tatarów znalazły się, do dziś zamieszkałe przez tą społeczność, Bohoniki i Kruszyniany. Wydarzenie to uważane jest za początek osadnictwa tatarskiego na Podlasiu.
Po rozbiorach Rzeczypospolitej w XVIII wieku większość Tatarów znalazła się w granicach zaboru rosyjskiego, dzieląc losy narodu polskiego, m.in. uczestnicząc w walkach narodowowyzwoleńczych. W 1915 r. wielu Tatarów stało się uczestnikami bieżeństwa, czyli masowej ewakuacji w głąb imperium rosyjskiego, gównie na Krym.
Na lata II Rzeczypospolitej przypadają początki instytucjonalizacji życia religijnego i kulturowego grupy. Na Wszechpolskim Zjeździe Muzułmańskim w 1925 r. powołano Muzułmański Związek Religijny (MZR), pierwszą religijną organizację polskich wyznawców islamu w Polsce, na czele której stanął mufti Jakub Szynkiewicz oraz Związek Kulturalno- Oświatowy Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, prowadzący szeroko zakrojoną działalność kulturalno-edukacyjną. Na mocy Ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do MZR w RP islam stał się religią oficjalnie uznaną przez Polskę.
W następstwie zmian granic po II wojnie miała miejsce akacja przesiedleńcza, która objęła wielu Tatarów, w wyniku czego powstała nowa struktura osadnicza grupy. W okresie PRL Tatarzy funkcjonowali w oficjalnym dyskursie jako polscy muzułmanie, co miało akcentować wyłącznie religijny charakter tej społeczności. Na lata 90. XX wieku przypada etniczna mobilizacja grupy, w wyniku której reaktywowano Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów Rzeczypospolitej pod nową nazwą Związku Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (1992), oraz założono zespół taneczno-muzyczny „Buńczuk” (2000). W 2004 roku po kilkudziesięcioletniej przerwie reaktywowano funkcję muftiego MZR, na którego wybrany został Tomasz Miśkiewicz.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Język tatarski zaliczany jest do grupy kipczackiej języków turkijskich. Uważa się go za język wymarły, zachowany jedynie w szczątkowej formie w rękopiśmiennictwie religijnym grupy . W 2011 roku Związek Tatarów Polskich RP podjął próbę zaadaptowania języka Tatarów z Tatarstanu, a w kolejnym roku języka Tatarów z Krymu.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Obecnie wśród Tatarów polskich funkcjonują dwie formacje taneczno-muzyczne: Tatarski Zespół Dziecięco-Młodzieżowy „Buńczuk” oraz Tatarski Zespół Taneczno-Wokalny „Buńczuk”, które wyodrębniły się z założonego w 1999 r. roku zespołu „Buńczuk”.
Obie formacje nawiązują do tańców i pieśni z kręgu kulturowego regionów Tatarstanu, Baszkirii oraz Krymu.
Obyczaje i obrzędy
Tatarzy są wyznawcami islamu, sunnitami. Obrzędy religijne grupy wynikają z kalendarza muzułmańskiego i mają charakter ruchomy. Do najważniejszych świąt tatarskich należą: Ramadan Bajram, Kurban Bajram.
Ramadan Bajram, funkcjonujący także pod nazwą Ramazan Bajram, to trzydniowe święto obchodzone na zakończenie trzydziestodniowego postu. Pierwszego dnia w meczetach odprawiane są wtedy nabożeństwa. Tego dnia Tatarzy odwiedzają także groby swoich krewnych na cmentarzach zwanych mizarami. Ważnym elementem świąt są organizowane dla całej społeczności tatarskiej zabawy, tzw. bale.
Kurban Bajram obchodzony jest na pamiątkę ofiary złożonej przez Abrahama. Tego dnia dokonywany jest rytuał polegający na złożeniu ofiary (kurban) ze zwierzęcia, w trakcie rytualnego uboju w obecności imama. Mięso dzielone jest wśród wiernych. Do pozostałych świąt należą Dzień Aszura, zwany też Aszurejnym – Bajramem, obchodzony 9 dnia miesiąca muharrem. Tego dnia Tatarzy gotują kompot z suszu przygotowany z nieparzystej liczy składników. Miewlud, określany również Dniem Narodzin Proroka obchodzony jest 12 dnia trzeciego miesiąca kalendarzowego. Dawniej koncentrował się on głównie na modlitwie i spotkaniach w gronie rodziny lub znajomych. Obecnie tego dnia dzieci uczęszczające na lekcje religii przegotowują występy artystyczne, koncentrujące się na życiu proroka oraz podstawach wiary muzułmańskiej. Dawniej ważną ceremonią o charakterze religijnym było Lahi, odbywające się na zakończenie przez ucznia nauki czytania Koranu.
Strój
Tatarzy polscy nie posiadali odrębnego stroju ludowego . Wykorzystywane od lat 90. XX wieku przez tatarskie zespoły stroje nawiązujące m.in. do tradycji krymskotatarskiej sa częścią tzw. invented tradition (tradycji wynalezionej).
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabudowa wsi tatarskich oraz architektura zabudowań, poza meczetami, nie różniła się od pozostałych grup.
Zabytki materialne
Do zabytków materialnych grupy związanych z jej religią należą: meczety, cmentarze (mizary) oraz rękopisy religijne. Zmiany geopolityczne po II wojnie światowej sprawiły, iż tylko 2 z 17 meczetów pozostały w granicach Polski. Znajdują się one w Bohonikach i Kruszynianach. Pierwszy z nich datowany jest na 2 poł. lub koniec XIX wieku, drugi na wiek XVIII. Meczet w Bohonikach usytuowany jest w centralnej części wsi. Wzniesiony został na rzucie prostokąta. Posiada konstrukcję zrębową i szalunek. Budowla podzielona jest na dwie izby i przedsionek. Zewnętrzna bryła meczetu charakteryzuje się czterospadowym – brogowym dachem krytym gontem, zwieńczonym ośmioboczną kopułą z wieżyczką, krytą blachą. Wejście do meczetu osłania ganek. Wewnątrz znajdują się dwie sale: męska i żeńska. W części południowej meczetu znajduje się niewielki mihrab, obok którego ulokowany jest drewniany minbar zakończony zadaszeniem zdobionym półksiężycem. Wnętrze meczetu zdobią muhiry i dywany. Meczet w Kruszynianach wzniesiony został na palnie prostokąta, na kamiennej podmurówce z drewnianych bali, w konstrukcji zrębowej. Nakryty jest trójspadowym dachem pokrytym gontem, w kalenicy którego usytuowana została sześcioboczna wieżyczka przykryta blachą. W północnej części elewacji znajdują się dwie czworoboczne wieże zwieńczone kopulastym dachem z półksiężycem. Wnętrze podzielone jest na dwie izby (żeńską
i męską) oraz przedsionek. W części męskiej znajduje się drewniana empora. Charakterystycznymi elementami wewnątrz świątyni jest mihrab i minbar.
Zarówno w Bohonikach jak i Kruszeniach znajdują się tatarskie cmentarze zwane mizarami. Muzułmański Cmentarz Tatarski znajduje się także w Warszawie. W 2012 r. meczety i mizary w Bohonikach i Kruszynianach rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej uznane zostały za Pomniki Historii. Ważnymi elementami kultury religijnej grupy są rękopiśmienne księgi religijne, do których należą rękopisy Koranu, tefsiry, kitaby, chamaiły.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Do tradycyjnych zajęć tatarskich należała praca na roli, uprawa ogrodów i garbarstwo. Jednym z największych tatarskich ośrodków skórniczych w okresie międzywojennym znajdował się w woj. wileńskim. Wiele garbarni ulokowanych było także na terenie Białostocczyzny, głównie w Sokółce, Suchowoli, Jasionówce i Dąbrowie Białostockiej. Tatarzy zajmowali się przede wszystkim wyprawiam skór juchtowych tj. końskich, krowich, cielęcych i owczych. Część Tatarów zajmowała się również kuśnierstwem, szewstwem i krawiectwem. Wśród pozostałych tradycyjnych zajęć tatarskich wymienić można również furmaństwo i hodowlę koni. Ciekawym przykładem twórczości tatarskiej, związanej z religią grupy są muhiry, ozdobne obrazy na papierze lub tkaninie z inskrypcjami z Koranu lub motywami figuratywnymi, pełniące funkcje dekoracyjno-ochronne w meczetach i budynkach mieszkalnych.
Tradycyjne kulinaria
Tradycyjna kuchnia tatarska jest kuchnią mączno-mięsną. Charakteryzuje ją podobieństwo z kuchnią polską i białoruską. Odrębność dostrzegalna jest przede wszystkim wśród potraw świątecznych. Należą do nich: kołduny - gotowane ciasto nadziewane surowym baranim lub wołowym mięsem z dodatkiem cebuli, soli i pieprzu; pierekaczewnik - warstwowe ciasto nadziewane mięsem lub białym serem, cybulnik - pieróg drożdżowy z mięsem wołowym, baranim lub gęsim. Do tradycyjnych napojów należą syta – miód rozpuszczony w letniej wodzie, kompot z suszu, przygotowywany w święto Aszura. Grupę tą dopełniają rytualne potrawy pogrzebowe, wśród których wymienić należy halwę – zastygła masa z mąki, miodu i masła w formie prostokątów, dżajma –placki smażone na maśle ułożone wielowarstwowo.
Netografia
Terytorium
https://bibliotekatatarska.pl/tatarskie-miejsca-podroz-przez-polske/
Osadnictwo
https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/500/1/Osadnictwo_Tatarow_na_Podlasiu.pdf
https://bibliotekatatarska.pl/wp-content/uploads/2023/05/tatarzy-na-podlasiu.pdf
Rys historyczny
|
http://www.tefsir.umk.pl/pliki/zycie_religijne_tatarow_ibuk_lekki.pdf |
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://journals.vilniustech.lt/index.php/CS/article/view/12320/10775
http://ansamblperegrinus.pl/uploads/artykuly/tradycje_muzyczne_tatarow_polsko_litewskich
_dr_barbara_pawlic_miskiewicz.pdf
https://bibliotekatatarska.pl/bunczuk/
Obyczaje i obrzędy
https://bibliotekatatarska.pl/z-bajramem/
Zabytki materialne
https://bibliotekatatarska.pl/meczety-tatarskie-miejsca-modlitwy-w-polsce/
https://bibliotekatatarska.pl/mizary-tatarskie-cmentarze-w-polsce/
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://ethnomuseum.pl/blog/historia-o-garbarzu-z-suchowoli/
Tradycyjne kulinaria
https://bibliotekatatarska.pl/przysmaki-z-jurty-tradycyjne-przepisy-kuchni-tatarskiej/
Literatura
Borawski P., Dubiński A. (1986). Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje.
Borawski P. (1984). Tatarzy dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia
Drozd A., Dziekan M.M., Majda T. (1999). Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich, Katalog Zabytków Tatarskich, t. II, Warszawa: Fundacja „Res Publica Multiethnica”.
Drozd A., Dziekan M.M., Majda T. (2000). Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, t. III, Warszawa: Fundacja "Republica Multhiethnica".
Kamocki J., Miskiewicz A. (2004). Tatarzy Słowiańszczyzną obłaskawieni. Kraków: Wydawnictwo Universitas
Konopacki A. (2010). Życie religijne Tatarów polskich na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo UW.
Kryczyński S. (1938) Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, Warszawa: seria: "Rocznik Tatarski", t. III.
Miśkiewicz A. (1990), Tatarzy polscy 1918-1939.Życie społeczno-kulturalne i religijne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Miśkiewicz A. (1993). Tatarska legenda. Tatarzy polscy 1945-1990, Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza
Radłowska K. (2017).Tatarzy polscy. Ciągłość i zmiana. Białystok: Fundacja Sąsiedzi
Warmińska K. (1999).Tatarzy polscy - tożsamość́ religijna i etniczna, Kraków: Wydawnictwo Universitas.
