Ukraińcy
Otwórzcie drzwi do magicznego świata historii i kultury Ukraińców, którzy osiedlili się na malowniczym Dolnym Śląsku. Ich losy splecione są z dramatycznymi przesiedleniami i niezłomnym dążeniem do zachowania tożsamości. Przeniknijcie przez mgliste zasłony czasu, by odkryć piękno gwary, nutę melancholii w pieśniach i geometrię tradycyjnego haftu. Pozwólcie sobie poczuć zapach ziemniaczanych pierogów i czerwonego barszczu, które smakują jak opowieści o rozległych ukraińskich stepach. Na Dolnym Śląsku ich kultura rozkwitła na nowo, stając się integralną częścią regionalnego dziedzictwa.
Tekst: Marta Derejczyk
Nazwa
Ukraińcy
Terytorium
Powojenny porządek polityczny na mapie Europy i ustalenie nowego przebiegu granic państwowych na Konferencji w Jałcie w 1945 r. spowodował, że ludność ukraińska zamieszkała po “polskiej stronie” ustanowionych granic została objęta kilkoma falami przymusowych wysiedleń. Ukraińców z Beskidu Niskiego, Bieszczadów, Nadsania i Chełmszczyzny deportowano za wschodnią granicę już w latach 1944-1946, pozostałych objęły kolejne etapy wysiedleń, tym razem głównie na przyłączone do Polski Ziemie Zachodnie i Północne.
Osadnictwo
Ludność ukraińska na Dolnym Śląsku to duża i zróżnicowana społeczność. Przedstawiciele tej mniejszości przybywali na polskie ziemie zachodnie w kilku głównych falach: od 1945 r. i zakończenia II wojny światowej (dobrowolnie); w ramach przymusowego przesiedlenia w ramach tzw. Akcji “Wisła”; w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat (najczęściej jako migranci zarobkowi) i od 2022 r. po inwazji Rosji na Ukrainę jako uchodźcy wojenni.
Krótki rys historyczny
Wydarzeniem, które miało najważniejszy wpływ na losy tej społeczności, była przeprowadzona w 1947 r. tzw. Akcja “Wisła”. Miała ona na celu przesiedlenie ludności zidentyfikowanej jako ukraińska na przyłączone po wojnie do Polski Ziemie Zachodnie i Północne. Z terenu ówczesnych województw krakowskiego, lubelskiego i rzeszowskiego wywieziono wówczas łącznie 150 000 osób i w sposób celowy osiedlono w rozproszeniu, co miało wpłynąć na przerwanie ciągłości kulturowej. Wraz z Ukraińcami przesiedleniami objęto też Łemków i Bojków. Na teren dawnego województwa wrocławskiego trafili przede wszystkim mieszkańcy Łemkowszczyzny i okolic Lubaczowa - Rawy Ruskiej. Osiedlano ich głównie w okolicach Wołowa, Lubina, Legnicy, Kożuchowa, Szprotawy i Głogowa.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Przesiedlona na Dolny Śląsk w 1947 r. ludność ukraińska posługiwała się gwarami dialektu południowo-zachodniego języka ukraińskiego - przede wszystkim gwarami nadsańskimi, bojkowskimi i łemkowskimi. Klasyfikację gwary łemkowskiej jako należącej do dialektu języka ukraińskiego akceptują ci Łemkowie, którzy uważają się za Ukraińców o etniczności łemkowskiej. Duża grupa podkreśla jednak odrębność zarówno narodowościową jak i językową swojej tożsamości.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Najstarsze znane pieśni ukraińskie to pieśni obrzędowe - związane z cyklem dorocznym i obrzędowością rodzinną. W pierwszym cyklu najważniejsze gatunki pieśni to te śpiewane w czasie Świąt Bożego Narodzenia (koliadki i szczedriwki, śpiewane w wigilię Jordanu i w wigilię Nowego Roku), w czasie Świąt Wielkanocnych (hajiwki i wesnianki - pieśni wiosenne) oraz pieśni okresu letniego (kupalskie - śpiewane w noc świętojańską oraz pieśni żniwne). Do cyklu obrzędowości rodzinnej należą natomiast głównie pieśni weselne i lamenty pogrzebowe. Pieśni obrzędowe wykonywano najczęściej w grupie jednym głosem (unisono), natomiast dla innych pieśni typowy jest wielogłos. Popularne są pieśni kozackie, czumackie i liryczno - miłosne.
Obyczaje i obrzędy
W ukraińskiej kulturze ludowej podobnie jak w polskiej, najważniejsze obrzędy są związane z zaklinaniem urodzaju, zdrowia i dobrobytu. Te rytuały odbywają się w kluczowych momentach rocznego cyklu słonecznego i są ściśle powiązane z najważniejszymi świętami religijnymi. W tej swoistej magii ważną rolę odgrywają rekwizyty i specjalne potrawy. Ciekawym przykładem pieczywa obrzędowego jest ukraińska paska - słodki drożdżowy chlebek, często z rodzynkami, wypiekany przy okazji obchodów Świąt Wielkanocnych. Był on wkładany do koszyczka z innymi potrawami do poświęcenia (kiełbasą, szynką, tartym chrzanem, ćwikłą, masłem, zapiekanym na słodko serem, solą, pisankami). Do koszyka wkładano też świeczkę, którą przed poświęceniem pokarmów należało zapalić. Do przyjściu do domu wypowiadano słowa: “Paska do chaty - wszystkie czorty z chaty”. Znany był też zwyczaj wkładania małych dzieci do koszyka lub torby z paską wraz z przemową: “Żebyś rosło tak szybko, jak rośnie paska, żeby twój rozum był tak bogaty, jak ten koszyk”. Jeśli natomiast w domu była młoda dziewczyna, to ojciec kładł jej na głowę paskę, mówiąc: “Żebyś była tak dostojna, jak ta paska pszeniczna”.
Strój
Specyficzna sytuacja polityczna mniejszości ukraińskiej nie sprzyjała eksponowaniu swojej odrębności, co obejmowało również zarzucenie używania stroju odświętnego w sytuacjach publicznych. Jeśli posiadano elementy tradycyjnej odzieży, przechowywano je jako rodzinne pamiątki albo przeznaczano na strój do własnego pochówku. Z czasem do rangi symbolu tej grupy urosła koszula (soroczka) z krzyżykowym haftem na piersiach i stójce (u mężczyzn) lub na piersiach i szerokich rękawach (kobiety), tzw. wyszywanka. Takie koszule zakłada się dziś również do współczesnego garnituru albo prostej, najczęściej ciemnej spódnicy. W 2007 r. ustanowiono trzeci czwartek maja Międzynarodowym dniem wyszywanki.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Okolice, z których wysiedlono ludność ukraińską, Bojkowską i Łemkowską, to przede wszystkim obszar występowania chałup o nazwie chyża - budowanych z belek wiązanych w węgłach “na obłap”, z czterospadowym, krytym słomą dachem. Pod jednym dachem wraz z sienią, izbą i komorą znajdowały się też pomieszczenia dla zwierząt, np. stajnia i owczarnia. Zupełnie inne warunki mieszkalne czekały ich po Akcji “Wisła”. Ludność osiedlana była na Dolnym Śląsku po dwóch latach od objęcia tych terenów polską administracją. Przydzielano im w związku z tym już najczęściej gospodarstwa zdewastowane, z budynkami mieszkalnymi w bardzo złym stanie. Trudności adaptacyjne potęgował fakt, że celowo byli kierowani do różnych miejscowości. Mieszkali więc z najbliższą rodziną, tracąc codzienne relacje z dalszymi krewnymi i dotychczasowe więzi międzysąsiedzkie.
Zabytki materialne
Przesiedlenia odbywały się pod przymusem i w pośpiechu, co uniemożliwiało ludności zabranie wielu przedmiotów. Nierzadko w ciągu ledwie 30 minut trzeba było spakować dobytek całej rodziny, dostępne pożywienie (szczególnie odczuwalny był fakt, że nie można było zebrać i zabrać ze sobą wysianego zboża, gdyż wysiedlenie przeprowadzono przed żniwami) oraz podstawowe sprzęty rolnicze.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Rozpoznawalnym elementem niematerialnego dziedzictwa ukraińskiej społeczności jest tradycyjny haft krzyżykowy o motywach geometrycznych. Wykonuje się go najczęściej na jasnym płótnie lnianym lub bawełnianym, wykorzystując do haftowania ornamentu z malutkich krzyżyków wysokiej jakości ozdobne nici o kontrastowych kolorach. Taki haft służy do zdobienia elementów odzieży, kap i obrusów dekorujących wnętrze domu oraz specjalnych tkanin o znaczeniu obrzędowym – płóciennych podłużnych ręczników.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia ukraińska jest różnorodna i bogata, a jej podstawę stanowią lokalne warzywa i zboża. Na co dzień jada się dużo zup: czerwony barszcz z fasolą, znany w innych krajach jako barszcz ukraiński, kapuśniak, rosolnik - rodzaj zupy ogórkowej, zielony barszcz, rosół, solianka - zupa z kiełbasy i kiszonych ogórków. Podobnie jak w polskiej kuchni zupa jest typowym pierwszym daniem obiadowym. Na drugie danie serwuje się takie potrawy jak pierogi na słodko lub słono, wszelkie dania z ziemniaków gotowanych, smażonych i pieczonych, naleśniki, faszerowane kotlety, gulasz, gołąbki, placki ziemniaczane (dyruny), rolady mięsne czy wieprzowina z czosnkiem i sałem (słoniną).
Inne wyróżniki
Ważną częścią tożsamości tej grupy stanowi odrębność religijna - prawosławie i grekokatolicyzm. Szczególnie cerkiew prawosławna miała dla przesiedlonych ogromne znaczenie w pierwszych latach na Dolnym Śląsku, jako jedyna jawnie działająca struktura, w ramach której ludność ukraińska mogła pielęgnować swoje zwyczaje i tradycje. W latach 1946-1949 na tym terenie działały prawosławne parafie w Jeleniej Górze, Wrocławiu, Zimnej Wodzie, Michałowie, Studzionkach, Legnicy, Lubinie i Przemkowie. Świeckie organizacje - szkoły z możliwością nauki języka ukraińskiego - powstawały od roku 1952, a pierwsza organizacja zrzeszająca przedstawicieli tej grupy - Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne - w 1956 r.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://ukraincy.org.pl/o-nas/#mniejszosc
Osadnictwo
Obyczaje i obrzędy
https://madameedith.com/przepis/paska-wielkanocny-chleb-z-ukrainy/
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/recznik
Tradycyjne kulinaria
https://akademiasmaku.pl/artykul/kuchnia-ukrainska-charakterystyka-i-przepisy,215
Literatura
- Jarosław Syrnyk, Ludność ukraińska na Dolnym Śląsku (1945-1989), Wrocław 2007.
- Kto siedzi na miedzi(y)?, red. Jerzy Starzyński, Legnica 2013.
- Mom jo skarb, red. Elżbieta Berendt, Wrocław 2009-2014.
- Gustaw Juzala, Muzyka mniejszości narodowych w Polsce, [w:] Folklor muzyczny w Polsce. Suplement do podręcznika Jadwigi Sobieskiej - rozwój badań 1980-2005, red. Piotr Dahlig, Warszawa 2006.
