Białorusini
Białorusini to mniejszość narodowa w Polsce, która według spisu powszechnego przeprowadzonego w 2021 r. liczy 56,6 tys. osób. Zamieszkują Podlasie, region historyczno-etnograficzny (głównie jego wschodnią i północno-wschodnią część), a osadnictwo ruskie na tym terenie datowane jest od przełomu XIV i XV w. Tradycyjnie zamieszkują wsie, a współcześnie są również mieszkańcami miast, nie tylko na Podlasiu. Białorusini posługują się językiem polskim, białoruskim oraz gwarami języka białoruskiego. Są w większości wiernymi Kościoła prawosławnego. Wydarzenia historyczne takie jak pomiara włóczna, bieżeństwo, pacyfikacja sześciu wsi białoruskich dokonana przez żołnierzy Romualda Rajsa „Burego” oraz organizacja życia po II wojnie światowej jako grupy mniejszościowej mają wpływ na charakterystykę społeczno-kulturową tej grupy. Białoruską kulturę (materialną i niematerialną) można poznać, odwiedzając m.in. Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej w Hajnówce oraz uczestnicząc w wydarzeniach białoruskich.
Tekst: Katarzyna Waszczyńska
Nazwa
Białorusini to etnonim wspólnoty narodowej (spopularyzowany na przeł. XIX i XX w.), której część zamieszkuje w granicach państwa polskiego i ma status mniejszości narodowej.
Terytorium
Białorusini w Polsce zamieszkują północno-wschodnią część Podlasia, regionu historyczno-etnograficznego. Teren ten jest pagórkowaty, miejscami płaski, czasem bagienny i/lub porośnięty lasem. Tam, gdzie było to możliwe, rozwijało się rolnictwo, a obecność puszcz (m.in. Białowieskiej) sprzyjała pracom leśnym, w tym dawniej bartnictwu.
Osadnictwo
Osadnikami ruskimi, przybywającymi od przełomu XIV i XV w. na Podlasie, na ziemie na północ od Narwi i nad Biebrzę, byli również przodkowie Białorusinów. Pochodzili oni z okolic Grodna i Wołkowyska. Była to ludność chłopska, wyznania prawosławnego.
Krótki rys historyczny
Wpływ na życie i tożsamość społeczności ruskiej (białoruskiej) miały: pomiara włóczna (połowa XVI w.), która określiła kształt i wielkość wsi; organizacja miejsca pątniczego na Świętej Górze Grabarce (początek XVIII w.); upowszechnienie samookreślenia „tutejszy” (XIX w.); bieżeństwo w głąb Imperium Rosyjskiego (1915) i powroty (1917-1922); ograniczenia białoruskiej edukacji i działalności politycznej w czasach II RP; wymiana ludności z 1944 r.; pacyfikacja sześciu wsi białoruskich dokonana przez żołnierzy Romualda Rajsa „Burego” (1946); powołanie Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (1956) i jego działalność, w tym wydawanie tygodnika „Niwa”; organizacja życia mniejszościowego po 1989 r. (szkoły z językiem białoruskim, towarzystwa, media, zespoły, imprezy folklorystyczne, Festiwal Basowiszcza, a obecnie Festiwal Przebudzonych TUTAKA itd.).
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Białorusini w Polsce posługują się językiem polskim, a w zależności od pokolenia i miejsca zamieszkania, także gwarami języka białoruskiego oraz literackim językiem białoruskim. Zjawisko bilingwizmu i charakterystykę gwar opisano m.in. w Atlasie gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny (1980). Według spisu powszechnego z 2021 r., literackim językiem białoruskim posługuje się ok. 17 tys. osób, a gwarą podlaską (polsko-białorusko-ukraińską), czyli "po swojemu", mówi ponad 3 700 osób. Gwary białoruskie pobrzmiewają również w przygotowywanych inscenizacjach dawnych białoruskich tradycji i zwyczajów (to m.in. działania grup: Żemerwa, Osoczniki). Od końca lat 50. XX w. funkcjonuje białoruskie środowisko literackie, znane od 1990 r. jako Białoruskie Stowarzyszenie Literackie „Białowieża”.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Charakterystyczną cechą praktyki muzycznej Białorusinów jest dominująca rola śpiewu, który często jest śpiewem na głosy. Pamiętane i wykonywane są pieśni obrzędowe: wiosenne związane z kolędowaniem wielkanocnym (np. pieśni wołoczobne, konopielki), a także żniwne czy weselne. Towarzyszą im najczęściej akordeon i bęben, rzadziej: skrzypce, cymbały, dudy.
Działa wiele zespołów śpiewaczych i śpiewaczo-muzycznych, m.in. Żemerwa (Studio folkloru podlaskich Białorusinów „Żemerva”), Osoczniki, Zhraja, Kudziela, Żawaronki, Orlanie, Wasiloczki itd.
Białoruską kulturę, w tym muzykę i śpiew, promują liczne imprezy (m.in. cykl prezentacji muzycznych białoruskiej mniejszości narodowej Różnogłosie, białoruskie festyny „I tam żywuć ludzi”) i festiwale (m.in. Festiwal Białoruskiej Tradycji SONCAHRAJ, Międzynarodowy Festiwal Siabrouskaja Biasieda). Nie można też zapomnieć o śpiewie cerkiewnym i Międzynarodowym Festiwalu Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej.
Obyczaje i obrzędy
Życie podlaskich Białorusinów organizowały dwa kalendarze: agrarny oraz świąt cerkiewnych (większość tutejszych Białorusinów jest wyznania prawosławnego). W okresie zimowym najważniejszym świętem była kolada (nazywana też wileją), która rozpoczynała Boże Narodzenie. W przeddzień Nowego Roku, nazywanego tu Szczodrym Wieczorem, domostwa odwiedzali kolędnicy. Tydzień później jest świętowane wodianaj kaladu (święto Epifanii). Okres wiosenny rozpoczynało święto Zwiastowania Bogurodzicy, przed którym wypiekano ciasto obrzędowe w formie bocianich łap (busłowe łapy). Najważniejszym świętem wiosennym jest Wielikdeń. Podczas niego dzieci obdarowywano wołoczebnym, którym najczęściej były pisanki. W tym czasie kładziono także pisanki na grobach bliskich zmarłych. Po Wielkanocy następowało wiosenne kolędowanie, z którym chodzili tzw. wołoczebnicy (śpiewali pieśni wołoczobne) a także śpiewanie pieśni wiosennych: ohulek/rohulek (śpiewanych przez tydzień po Wielkanocy) i wesnuszek lub zozulinych pieśni (pieśni kukułczych). Wykonywane pieśni były podczas korowodów obchodzących wieś. Jeszcze jednym ważnym świętem wiosny był dzień św. Jerzego (na Jurija), kiedy gospodarz z korowajem w rękach obchodził obsiane zbożem pola. Czas letni rozpoczynało Kupalle (noc świętojańska), a potem obrzędowość tego czasu była związana ze żniwami i świętem Spasa. Z kolei jesień to zakończenie prac polowych, ale i wyprawiania wesel, najlepiej między świętem Pakrowy (14.10) a dniem św. Dymitra (8.11). Ważnymi dniami były również te, w których wspominano zmarłych, m.in. sobota przed św. Dymitrem (tzw. sobota rodzicielska lub dymitriewska) oraz wtorek po Wielkanocy – podczas Radonicy.
Strój
Mężczyźni nosili białe, płócienne koszule ze stójką zapinaną z lewej strony, wykładane na spodnie i w pasie przewiązane krajką, zwaną także pojasem (tkanym, najczęściej wełnianym pasem o dominującej czerwonej kolorystyce). Koszule były wyszywane: na stójce, listwie przy zapięciu, piersi oraz mankietach rękawów i czasem jeszcze u dołu koszuli. Wyszycie najczęściej miało postać geometrycznego haftu krzyżykowego, nitką czerwoną i czarną. Spodnie były białe, płócienne (do nich zakładano łapcie) lub sukienne w ciemnych kolorach, wkładane w wysokie buty. Na wierzch zakładano kamizelę i/lub szarą lub brunatną sukmanę. Na głowę zakładano w zależności od pory roku: kapelusz słomkowy, czapkę z daszkiem lub baranicę.
Kobiety zakładały białe, płócienne koszule z niewielkim kołnierzykiem lub stójką. Były one wyszywane haftem krzyżykowym w kolorze czerwonym i czarnym, w wzory geometryczne i florystyczne. Wyszycia znajdowały się wzdłuż rękawów, na mankietach i stójce. Koszula była włożona w kraciastą (lub gładką), lnianą lub wełnianą spódnicę w kolorystyce czerwono-brunatno-czarnej. Na wierzch spódnicy zakładały biały, płócienny fartuch wyszywany u dołu podobnie jak koszule. W chłodne dni zakładały kabat lub kożuszek. Mężatki zakładały na głowę chustki – białe z wyszyciem lub tzw. tureckie.
Współcześnie strój ten zakładany jest podczas występów i inscenizacji białoruskich tradycji i zwyczajów, np. przez zespół Żemerwa. Można go oglądać na ekspozycjach muzealnych m.in. w Muzeum i Ośrodku Kultury Białoruskiej w Hajnówce oraz Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach. Wersje stylizowane chętnie są wykorzystywane przez większość zespołów folklorystycznych prezentujących repertuar białoruski.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Do dzisiaj, we wsiach północno-wschodniego Podlasia, w okolicach Sokółki, Hajnówki i Bielska Podlaskiego, można dostrzec efekty pomiaru włócznego (reformy rolnej z XVI w.). Należą do nich układ szeregowy wsi oraz wydłużone zagrody, w których dom mieszkalny (chałupa, najczęściej jednotraktowa) był stawiany szczytem do drogi, za nim zaś, w tej samej linii, dostawiano budynki gospodarcze: stajnię, oborę, owczarnię, kurniki i najdalej – chlew. Każdy z budynków inwentarskich miał osobne wejście. Zdarzało się, że budynki mieszkalny i gospodarcze były pod jednym dachem. Taki układ zabudowań nazwano zagrodą wydłużoną typu bielsko-podlasko-hajnowskiego. Materiałem budowlanym było drewno, a najczęściej wykorzystywaną konstrukcją była konstrukcja zrębowa. Dach był krokwiowy, dwuspadowy, choć zdarzał się czterospadowy czy półszczytowy. Do poszywania dachu wykorzystywano najczęściej słomę.
Drewniana architektura wsi podlaskiej zwraca uwagę zdobnictwem architektonicznym: szalowaniem ścian i węgłów, szczytów dachów, wyciętymi finezyjnie listwami nadokiennymi i podokiennymi, okiennicami, czy też rzeźbionym detalem tzw. laubzegowym. Zdarzało się, że elementy dekoracyjne były malowane. Piękno drewnianej architektury można podziwiać w kilku miejscowościach znajdujących się między Bielskiem Podlaskim a Zabłudowem. Tworzą one tzw. „Krainę Otwartych Okiennic”.
Dopełnieniem krajobrazu podlaskiej wsi są drewniane cerkwie. Najstarsze z nich mają jednoprzestrzenną bryłę budynku (bez rozdzielenia nawy od prezbiterium), młodsze są dwuprzestrzenne (z zaznaczoną nawą i prezbiterium), najmłodsze zaś budowane są na planie krzyża greckiego, na którym wznoszono nawę, a od frontu dostawiano dzwonnicę. Musiała ona być wyższa od nawy. Cerkwie zwieńczano kopułami – najczęściej trzema, choć zdarzało się, że mogła być tylko jedna. Cerkwie stawiano w centrum wsi, na cmentarzach, a w postaci kapliczki także przy źródełkach zwanych krynoczkami (co wiąże się z wiarą w moc wody, która może uzdrawiać).
Zabytki materialne
Materialne przejawy kultury białoruskiej można oglądać m.in. w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie, Muzeum w Bielsku Podlaskim [Muzeum Obojga Narodów w Bielsku Podlaskim], Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, Muzeum i Ośrodku Kultury Białoruskiej w Hajnówce, Skansenie architektury drewnianej ludności ruskiej Podlasia w Białowieży. O obecności tej grupy świadczą również drewniane domy ze zdobieniami architektonicznymi, krzyże przydrożne, ozdobione rucznikami i fartuszkami, cerkwie.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Białoruska twórczość artystyczna jest zróżnicowana. Zaliczają się do niej m.in. rzeźby w drewnie Włodzimierza Naumiuka, ukazujące mieszkańców wsi, ich życie i pracę (w tym odchodzące narzędzia), a także wycinane drewniane ozdoby nadokienne, listwy wiatrownic i zdobień węgłów, dowodzące umiejętności snycerskich. Innym przykładem mogą być wykonywane tkaniny wielonicielnicowe (m.in. przez Irenę Ignatiuk), czy dwuosnowowe (m.in. ośrodek janowski), a także wyszywane makatki (m.in. przez Olgę Niesteruk), czy ruczniki (m.in. przez Elżbietę Ochrimiuk). Wyroby rękodzielnicze i rzemieślnicze można oglądać w muzeach (Hajnówka, Białystok, Bielsk Podlaski), podczas imprez folklorystycznych, np. Jarmarku Żubra w Hajnówce, ale też poznać podążając szlakiem „Tradycji Rękodzieła Ludowego Województwa Podlaskiego”, czy w „Krainie Wątku i Osnowy”. Najbardziej rozpoznawalnymi artystami są jednakże: Leon Tarasewicz (malarz) i Małgorzata Dmitruk (graficzka).
Tradycyjne kulinaria
Podstawą kuchni białoruskiej są ziemniaki i potrawy mączne. Z tych pierwszych przygotowuje się placki zwane dranikami (nazwa pochodzi od tartych/dartych ziemniaków), pyszki – smażone drożdżowo-ziemniaczane kluski (z gotowanych ziemniaków), a także babkę ziemniaczaną (tarte ziemniaki z dodatkami, np. skwarkami lub mięsem, zapiekane na blasze) lub kiszkę ziemniaczaną (tarte ziemniaki pieczone w jelicie). Wśród potraw mącznych popularne są bliny – placki na drożdżach lub sodzie oraz bez spulchniacza – oładki. Potrawą, w której wykorzystuje się cienkie bliny, jest maczanka. Jest to rodzaj gęstego sosu z kawałkami mięsa lub z grzybami, który je się mocząc w nim cienkie bliny (naleśniki), choć niektórzy wolą draniki.
Wśród potraw świątecznych (bożonarodzeniowych) należy wymienić kutię, kisiel owsiany; a wielkanocnych – Paschę (nazywaną też Paską lub Pasoczką), która może być drożdżowa lub serowa. Natomiast weselnych – korowaj (rodzaj pieczywa pszennego na drożdżach, ozdobionego dekoracjami z ciasta).
Netografia
Terytorium
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82orusini_w_Polsce
Osadnictwo
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82orusini_w_Polsce
Rys historyczny
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82orusini_w_Polsce
https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/bialorusini
Gwara i folklor słowny
https://rcin.org.pl/dlibra/publication/6785/edition/19089
http://www.ab-ba.com.pl/index.php
https://youtu.be/_bE61rcFtV8?si=uvK3WdNhnjR5gWl_
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://culture.pl/pl/artykul/weronika-grozdew-kolacinska-folklor-podlasia-jest-unikalna-
mieszanka-kultur-wywiad
https://muzykatradycyjna.pl/do-czytania/tradycje-muzyczne-mniejszosci-narodowych-w-polsce/
https://www.facebook.com/studziwody/about?locale=pl_PL
https://www.youtube.com/watch?v=Z2S4wFljies&t=5s
https://youtu.be/2_FVQ9bArEY?si=ev7JZuyb6Km8oB-d
Obyczaje i obrzędy
https://stowarzyszeniewtp.pl/aktualnosci/2489-tradycyjne-zniwa-na-polach-staryje-paruby-w-roku-2021
https://www.facebook.com/studziwody/about?locale=pl_PL
https://youtu.be/2_FVQ9bArEY?si=ev7JZuyb6Km8oB-d
https://youtu.be/52Xx-JyncGI?si=wd6ykXGtisTyD9mj
Strój
http://muzeumbialoruskie.pl/index.php/muzeum/wystawy-stale
https://www.facebook.com/studziwody/?locale=pl_PL
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://www.facebook.com/studziwody/about?locale=pl_PL
https://culture.pl/pl/dzielo/muzeum-malej-ojczyzny-w-studziwodach
https://skanseny.net/skansen/bialowieza
https://www.facebook.com/skansenwbialowiezy/?locale=pl_PL
Zabytki materialne
https://culture.pl/pl/dzielo/muzeum-malej-ojczyzny-w-studziwodach
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-wlodzimierz_naumiuk
http://dwuosnowowa.pl/index.php/szlak-2/podlaskie-tkaczki/
Tradycyjne kulinaria
http://www.kuchnia.cerkiew.pl/smaki-podlasia.php?id=16
Inne
Święta Góra Grabarka
PRAWOSŁAWIE
Literatura
- Glinka S., Obrębska-Jabłońska A., Siatkowski J. (red.), Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. 1, Wrocław 1980.
- Fionik D. (oprac.), Białorusini – historia i kultura. Wystawa czasowa 26 czerwca - 10 października 2010, Szreniawa 2010.
- Zaniewska T. (red.), Białorusini, Warszawa 2010.
- Gaweł A., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia agrarne na Białostocczyźnie od połowy XIX do początku XXI wieku, Kraków 2009.
- Frasunkiewicz D., Społeczność Białorusinów polskich. Integracja czy dezintegracja?, [w]: Żerańska-Kominek S. (red.), Kultura muzyczna mniejszości narodowych w Polsce. Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Warszawa 1990, s. 99-142.
- Barszczewska N., Timoszuk M. (oprac.), Kulturowo-językowe dziedzictwo Podlasia, t. 1. Opis socjolingwistyczny regionu na tle uwarunkowań historycznych, Warszawa 2016.
- Chaustowicz M., Panasiuk N. (oprac.), Kulturowo-językowe dziedzictwo Podlasia, t. 2. Człowiek. Rodzina. Dom, Warszawa 2016.
- Chaustowicz M., Panasiuk N. (oprac.), Kulturowo-językowe dziedzictwo Podlasia, t. 3. Twórczość ludowa, Warszawa 2016.
- Wiśniewski J., Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII w., „Acta Baltico-Slavica”, I, 1964, s. 115-135.
- Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny. Geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „Acta Baltico-Slavica” IX, 1977, s. 7-79.
- Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 2021: przynależność narodowo-etniczna, język używany w domu, przynależność do wyznania religijnego – wyniki ostateczne (https://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2021/nsp-2021-wyniki-ostateczne/tablice-z-ostatecznymi-danymi-w-zakresie-przynaleznosci-narodowo-etnicznej-jezyka-uzywanego-w-domu-oraz-przynaleznosci-do-wyznania-religijnego,10,1.html#).
