Niemcy

Niemcy

Niemcy zamieszkiwali przed 1945 r. cały obszar Dolnego Śląska - terenu rozciągającego się od pasma Sudetów, tworzących południową granicę między Polską a Czechami, poprzez Pogórze Sudeckie, Nizinę Śląską, Wał Trzebnicki aż do Doliny Baryczy na północy. Obszar Dolnego Śląska z zachodu na wschód rozpościera się między historyczną krainą Górnych Łużyc a Górnym Śląskiem - jego zachodnią granicę stanowi Nysa Łużycka, zaś wschodnią dolina Nysy Kłodzkiej i Stobrawy. Natomiast lasy ciągnące się od Gór Sowich do Byczyny są szczątkami dawnej Przesieki Śląskiej.

Położenie tego regionu uczyniło go terenem przejściowym, gdzie krzyżowały się liczne szlaki handlowe kierujące się we wszystkich kierunkach. Poprzez te naturalne trakty, na Dolny Śląsk napływały różnorodne fale migracyjne, które miały istotny wpływ na kształtowanie się struktury etnicznej regionu oraz jego kulturowe oblicze, poddane oddziaływaniom z Europy zachodniej, południowej i centralnej Polski.

Koloniści z państw zachodnich, głównie niemieckojęzycznych, osiedlali się na Dolnym Śląsku już od XII wieku. Główna fala migracyjna pojawiła się jednak w XIII i XIV wieku po najeździe na ten teren Mongołów (Tatarów) w 1241 r. i znacznym spadku liczby ludności. Była to tzw. kolonizacja na prawie niemieckim (frankońskim, średzkim, magdeburskim). Kolejna duża fala niemieckich osadników pojawiła się po opanowaniu tych terenów przez państwo pruskie w 2 połowie XVIII w. W ramach tzw. kolonizacji fryderycjańskiej sprowadzono głównie chłopów, robotników rolnych i rzemieślników, ale także urzędników, wojskowych, policjantów, duchownych i nauczycieli.

Najważniejszym wydarzeniem historycznym, które miało wpływ na obecność tej grupy na terenie Dolnego Śląska, było zakończenie II wojny światowej, zmiana granic po wojnie i decyzja wynikająca z postanowień konferencji w Poczdamie (1945 r.) o przymusowym wysiedleniu Niemców z Ziem Zachodnich i Północnych, które zostały przyznane Polsce.

Gwara i folklor słowny

Śl-niem. Schläsche Sproache, niem. Schlesisch albo Schlesische Sprache, czyli dialekt śląski języka niemieckiego. Obejmował on zespół gwar, którymi posługiwali się niemieccy mieszkańcy regionu do 1945 r.: dialekt górski – Gebergsschläsch; dialekt kłodzki – Gleetzisch albo Pauersch ('chłopski'); dialekt dyftongizujący tzw. Neiderländisch; dialekt zielarski – Kräutermundart; dialekt z okolic Brzegu i Grodkowa – Mundart des Brieg-Grottkauer Landes; dialekt wrocławski – Breslauisch; dialekt górnośląski – Oberschläsch; dialekt górnołużycki – Äberlausitzer Mundoart.

Słownictwo dialektu wykazywało wiele podobieństw z niemieckimi dialektami środkowo- i południowo-zachodnimi, ponadto zawierało wiele zapożyczeń z języka polskiego i języka czeskiego (np. kriwatschig - krzywy, Luhsche - kałuża, Puusch - puszcza).

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Muzyka, śpiew i taniec stanowiły istotny element wielu spotkań towarzyskich na Dolnym Śląsku. Opisy tradycyjnych wieczorów przędzalniczych (Spinnabend), które odbywały się jako rodzaj spektaklu opartego na elementach lokalnego dziedzictwa, można znaleźć w wielu miejscowościach, takich jak Karkonosze, Pogórze Kaczawskie, oraz okolice Lwówka Śląskiego i Kamiennej Góry. W tych opisach często wspomina się o pokazach ludowych tańców wiejskich kończących właściwe przedstawienie, takich jak "Herr Schmidt" czy "Kuckuckwalzer". Popularne były również orkiestry dęte, chociaż instrumenty smyczkowe pojawiały się rzadziej. Skład małych orkiestr mógł obejmować fortepian, trąbkę, skrzypce, klarnet, flet, róg, wiolonczelę oraz harmonię ręczną.

Obyczaje i obrzędy

Ciekawe informacje na temat wierzeń, zwyczajów i obrzędów na Dolnym Śląsku można wyczytać z map atlasu “Atlas der deutschen Volkskunde”, opracowanych na podstawie wyników badań ankietowych prowadzonych w regionie w latach 1930-1935. Z popularnych zwyczajów dorocznych wymienić można m.in. wieszanie wianków adwentowych, obchodzenie dnia św. Marcina (7 grudnia) wraz z pieczeniem specjalnych rogalików, odwiedziny w domach przebierańców - Ruprechta i Dzieciątka Jezus (Christkind) w czasie Adwentu, zwyczaje związane z choinką, nazywaną drzewem Chrystusa (Christbaum) lub drzewem wigilijnym (Weihnachtsbaum). Wieczór poprzedzający święto Trzech Króli nazywano Grossneujahr, tego dnia dzieci i młodzież chodziły w korowodach śpiewając pieśni i zbierając datki. Z okazji Wielkiej Nocy dzieci obdarowywano jajkami mówiąc, że przyniósł je zajączek wielkanocny.

Strój

Na przy­na­leż­nym do Prus tere­nie, się­ga­jącym od Głogowa po Nysę, w XIX wie­ku wykształciło się osiem typów stro­ju dolnośląskiego: wro­cławski, kłodzki, wał­brzyski, je­le­niogórski, karkonoski, kaczawsko-nadbobrzański, gło­gowski, a także nyski. Dla stroju męskiego charakterystyczne były ozdobne kamizelki - najczęściej z przodu jedwabne, wzorzyste, z metalowymi guziczkami. Spodnie skórzane lub z farbowanej na ciemny kolor wełny - długie lub do kolan. Do tego buty z cholewami lub płytkie obuwie i skarpety. Na głowach mężczyźni nosili czapki rogatywki, przy odświętnych okolicznościach cylindry. Wierzchnie okrycie stanowił żupan.

Głównymi elementami stroju kobiecego były: spódnica, koszulka - kabotek, katanka z watowanymi ramionami - spencer, a także przykrywająca z przodu spódnicę zapaska, do której komplet stanowiła chusta naramienna.

Ważnym i przybierającym niekiedy bardzo rozbudowane formy elementem stroju były nakrycia głowy. W stroju dolnośląskim wy­różniały się, będące jego najbardziej kosz­towną częścią, czepce – nakrycie głowy ko­biet za­męż­nych. Zazwyczaj były one bogato zdobione cekinami, pajetkami, ko­ra­li­kami; z produkcji tych pasmanteryjnych ak­ce­soriów słynął Dzier­żoniów. Ważnymi e­le­men­tami dekoracyjnymi były też koronki obszywane wzdłuż otoku. Delikatnością i roz­ma­itoś­cią wzorów wyróżniały się one wśród innych koron­karskich wyrobów na rynkach europejskich. Najbardziej znanym kar­ko­nos­kim ośrodkiem przodującym w tej wyt­wór­czości były szkoły koronek artys­tycz­nych w Jele­niej Górze. Rozkwit tych wytwórni nastąpił po ich przejęciu w 1911 roku przez Księżnę Daisy von Pless z Książa, która nadała im nazwę Spitzen Schulen der Fürstin von Pless.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Lokacje wsi na prawie niemieckim wpłynęły na ukształtowanie się trzech podstawowych typów zabudowy wiejskie, która była charakterystyczna dla tego regionu. Ich ślady dostrzegamy nawet w dzisiejszych osiedlach - owalnic, ulicówek i łańcuchówek. We wsi lokowanej na podstawie tego prawa wyznaczano dokładne granice, wprowadzano regularny układ gruntów i w określony sposób planowano osadę.

Kolejne fale osadnicze zaznaczyły się w krajobrazie wiejskim nowymi typami tradycyjnej zabudowy - np. w XVI i XVII wieku wraz z osadnictwem olęderskim pojawiły się tzw. rzędówki bagienne - zakładane na stokach osuszonej doliny (okolice Milicza, Żmigrodu, Wołowa i Góry Śląskiej). Nowy typ zabudowy przyniosła też XVIII-wieczna kolonizacja pruska, gdy pojawiły się niewielkie kolonie wsi z regularnym rozplanowaniem ulicówek i rzędówek (występowały one w okolicach Wołowa, Milicza, Sycowa, Dzierżoniowa, Kamiennej Góry i Walimia).

Tradycyjną zabudowę wsi dolnośląskiej stanowią w przeważającej części murowane budynki z końca XIX i 1 połowy XX wieku. Tradycyjne formy budownictwa drewnianego zachowały się w postaci reliktów. Drewniane budynki występowały w dwóch podstawowych typach: w konstrukcji zrębowej i słupowo-ryglowej. Z niemieckimi osadnikami wiązać należy szczególnie ten drugi typ budownictwa. Budownictwo słupowo-ryglowe, powszechnie występujące w całej zachodniej Europie, stopniowo wypierało z krajobrazu dawniejszą konstrukcję zrębową. Ściany tego rodzaju budynków składały się z drewnianego szkieletu powiązanego belkami, tzw. ryglami, złożonymi w formę kratownicy. Przestrzeń wypełniała glina wymieszana ze słomą lub czerwone cegły (mur pruski). Dla regionu charakterystyczne było też łączenie takiej konstrukcji ścian z innymi technikami (parter zrębowy lub murowany, górna kondygnacja słupowo-ryglowa). Do spopularyzowania tego typu budownictwa na całym terenie Dolnego Śląska przyczynił się wydany w 1756 r. przez pruską administrację zakaz wznoszenia budynków wyłącznie z drewna.

Zabytki materialne

Dolny Śląsk, jako region stosunkowo bogaty i będący pod wpływem wzorów płynących z innych krajów europejskich, odznaczał się wytwórstwem przedmiotów codziennego użytku na wysokim poziomie. Świadczą o tym licznie reprezentowane w muzealnych zbiorach polichromowane meble, sprzęty i narzędzia gospodarcze, czy maszyny rolnicze, takie jak młockarnie motorowe. Charakterystyczne dla regionu miało być ograniczone do Śląska występowanie radeł czworobocznych, z tego powodu nazywanych nawet “radłami śląskimi”.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Twórczość ludowa w regionie prezentuje szeroką różnorodność tematów i form. Malarstwo, malarstwo na szkle, rzeźba i grafika głównie koncentrują się wokół kultu religijnego oraz licznych ośrodków pielgrzymkowych na Dolnym Śląsku, czcząc lokalnie świętych patronów i Matkę Boską, takich jak Matka Boska Śnieżna, Bardzka czy Piękna Madonna inspirowana gotyckimi rzeźbami. Sztuka o tematyce sakralnej rozwijała się głównie na obszarach zamieszkałych przez ludność katolicką, takich jak ziemia kłodzka, okolice Kamiennej Góry, Jeleniej Góry, Lubania i Lwówka Śląskiego. Szopki bożonarodzeniowe, stanowiące specyficzną odmianę ludowej rzeźby dolnośląskiej. Najstarsze z nich sięgają końca XVII wieku. Szczególnie interesujące są te z mechanicznie poruszającymi się figurkami, jak słynne szopki z Wambierzyc, Czermnej czy Starego Wielisławia.

Tradycyjne kulinaria

Jedną z najsłynniejszych lokalnych potraw jest tzw. śląskie niebo - gotowane, wędzone lub peklowane mięso wieprzowe w sosie z suszonych owoców, podawane z kluskami. Region słynął też ze słodkich wypieków - m.in. pierników figuralnych, legnickich bomb oraz ciasta drożdżowego z cynamonową kruszonką.

Terytorium 

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=slask-kraina-historyczna

Osadnictwo

http://inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/30

https://www.youtube.com/watch?v=sh9otSl-OCI&ab_channel=MuzeumEtnograficzneOddzia%C5%82MuzeumNarodowegoweWroc%C5%82awiu

Rys historyczny 

https://e-dolnyslask.info/historia-dolnego-slaska-slaska-cz-1/

Gwara i folklor słowny

http://inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/30

Strój

https://strojeludowe.net/stroje/dolnoslaski/n

https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/kolekcja/czepcen

Zabytki materialne

https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekty?place=04df086b-b5b4-431c-a2a3-838cf0dcd2dbn

1. Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. Wojciech Wrzesiński, Wrocław 2006.
2. Śląsk, Schlesien, Slezsko: przenikanie kultur, red. Zygmunt Kłodnicki, Wrocław 2000.
3. Elżbieta Berendt, Ale dom płynie… region wymyślony – historie prawdziwe [w:] Kultura ludowa. Teorie-praktyki-polityki, red. Barbara Fatyga, Ryszard Michalski, Warszawa: Instytut Stosowanych Nauk Społecznych 2014.
4. Magdalena Rostworowska, Śląski strój ludowy. Koniec XVIII – połowa XX w., Wrocław 2001.
5. Mom jo skarb, red. Elżbieta Berendt, Wrocław 2009-2014.
6. Arno Herzig, Krzysztof Ruchniewicz, Małgorzata Ruchniewicz, Śląsk i jego dzieje, Wrocław 2012.