Litwini
Teren zamieszkany przez mniejszość litewską w Polsce jest częścią etnograficznego regionu Dzukii, który w większości leży na terenie Litwy. W czasach carskich, gdy obowiązywał zakaz drukowania litewskich książek, przez ten obszar przebiegał szlak przemytników książek z Królewca do Litwy. Do dziś zachowały się elementy tradycyjnych obrzędów, takich jak wesela, Wielkanoc i dożynki. Lokalne stowarzyszenia, instytucje i zespoły dbają także o zachowanie tradycji litewskich oraz kultywują lokalną tożsamość. Cyklicznie organizowane są imprezy z okazji świąt kalendarzowych, występy zespołów śpiewaczych, tanecznych i teatralnych, a także coroczny jarmark sztuki ludowej.
Tekst: Anastazja Sidor
Nazwa
Litewska mniejszość narodowa w większości należy do jednego z pięciu regionów etnograficznych Litwy - Dzukiji i niewielka część do Sudowii lub inaczej nazywanej Suvalkiją (Suwalszczyzną).
Terytorium
Terytorium obecnie zamieszkane przez Litwinów w Polsce obejmuje część północno –wschodniej Polski. Pod względem przyrodniczym jest to polodowcowy krajobraz pełen jezior, lasów i pagórków, położony przy granicy z Litwą.
Osadnictwo
W okresie wczesnopiastowskim ziemie te były częścią terytorium Litwy i zamieszkiwały je bałtyjskie plemiona Sudowów i Jaćwingów. Wyodrębnienie tego historycznego regionu nastąpiło po zniszczeniu rdzennych ludów Jaćwingów i Sudowów przez Krzyżaków oraz napływie osadników litewskich z północy w XV wieku.
Krótki rys historyczny
Ziemie obecnie zamieszkane przez mniejszość litewską w Polsce były do czasu najazdów krzyżackich zamieszkane przez Jaćwingów, plemiona bałtyjskie. Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 roku tereny te zostały przyznane Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Po rozbiorach Suwalszczyzna znalazła się pod panowaniem Prus, następnie została przekazana carowi Rosji, a po I wojnie światowej stała się częścią Polski. W czasach carskich obowiązywał zakaz drukowania litewskich książek, co sprawiło, że kolporterzy książek (lit. knygnešiai) przemycali litewskie książki z Królewca. Przez ten region przebiegał ważny szlak kolporterski.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Pod względem językowym, historycznym i etnograficznym ten region leży na pograniczu litewskich krain Dzukii i Suwalszczyzny. Większość mieszkańców to Dzukowie, a jedynie kilka wsi posługuje się gwarą suwałską (należącą do Suwalszczyzny). Region graniczy z Litwą na wschodzie i północy. Gwara dzukijska została opisana przez językoznawców i charakteryzuje się twardą wymową niektórych spółgłosek. Ze względu na sąsiedztwo ze Słowianami (Polakami i Białorusinami) zawiera niektóre zapożyczenia z tych języków. Gwara suwalska jest natomiast najbardziej zbliżona do literackiego języka litewskiego, ponieważ to na niej oparto jego kształtowanie. Znane są także miejscowe podania i legendy, z których najbardziej charakterystyczna jest opowieść o „Jegli, królowej węży”, zapisana przez J. Vainę w Szurpiłach.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku Józef Vaina zebrał pokaźny zbiór litewskich pieśni, przysłów, opowiadań oraz tradycji regionalnych. Znalazły się w nim pieśni zalotne i weselne, miłosne, obrzędowe i doroczne, a także pieśni wojenne, z których niektóre znane są również w innych regionach Litwy. Badacze z Litwy również zbierali i zapisywali stare pieśni. W 1989 roku, pod kierunkiem Norbertasa Veliusa, odbyły się kompleksowe badania terenowe nad folklorem muzycznym, pieśniami, tańcem i obrzędowością we wsiach litewskich w Polsce.
Podczas pogrzebów śpiewano i nadal śpiewa się pieśni przy zmarłym, w tym tradycyjny tzw. „różaniec pogrzebowy”. Został on zapisany na dysku, podobnie jak wiele innych starych pieśni i kantyczek. Niektóre z nich są wykonywane w kościołach w Puńsku i Żegarach podczas uroczystości.
Obyczaje i obrzędy
W okresie wielkanocnym wykonywano palmy wielkanocne, malowano pisanki woskiem oraz skrobano farbowane jajka, a także wycinano z papieru nowe firanki na okna. W pierwszy dzień Wielkanocy kawalerowie i młodzi mężczyźni chodzili po alleluji, śpiewając pieśni wielkanocne.
Obrzęd weselny był bogaty i charakteryzował się dużym orszakiem, który organizował przebieg całej uroczystości. Najważniejszą postacią orszaku był swat, który powinien być żonaty i występować razem ze swatką. Panna młoda obdarowywała swata krajką, przepasując go przez prawe ramię, co jest praktykowane do dziś. Drużki wykonywały wianek dla panny młodej z ruty. Przyjęcie weselne odbywało się osobno w domu rodziców panny młodej i pana młodego.
Przed Wielkim Postem obchodzone są zapusty. Tego dnia, oprócz obfitego jedzenia, obowiązuje przejażdżka saniami oraz taczanie się po ziemi w celu szybszego nadejścia wiosny i doczekania się dorodnych plonów. Podczas andrzejek ucztowano z sąsiadami, oczekując na nadejście Adwentu.
Strój
Dzukijski kobiecy strój ludowy charakteryzuje się wielobarwnością oraz kraciastymi i pasiastymi wzorami. Składa się z koszuli, kamizelki, długiej spódnicy, zapaski i nakrycia głowy. Strój męski obejmuje płócienną koszulę, płócienne, sukienne lub półwełniane spodnie, kamizelkę, płócienny lub sukienny kaftan oraz kapelusz. Wierzchnią odzież stanowią siermięgi. Ważnym elementem ubioru, zarówno męskiego, jak i kobiecego, była krajka — szeroka w stroju męskim, a węższa w kobiecym. Krajki tkano we wszystkich regionach Litwy, jednak w Dzukiji charakteryzują się one wyjątkową różnorodnością.
Zamężne kobiety nie wychodziły z domu bez nakrycia głowy, zakładając czepek, a na nim białą chustkę. Młode mężatki przystrajały swoje chustki kolorowymi kwiatkami z tasiemki, natomiast starsze zawiązywały chustki pod szyją i ozdabiały je delikatnym haftem. Na co dzień kobiety nosiły lniane sukienki lub spódnice i bluzki oraz fartuszki.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Tradycyjna zagroda składała się z drewnianych budynków: domu mieszkalnego, obory, spichlerza (zwanego świronkiem) oraz stodoły. Oborę często budowano z gliny. Dom mieszkalny dzielił się na trzy podobnej wielkości części: środkowa część była sienią, po prawej stronie znajdowała się izba mieszkalna, a po lewej dwie komory – jasna, przeznaczona do spania, oraz ciemna, służąca do przechowywania żywności. W skład zagrody wchodziły również inne elementy, takie jak studnia oraz wolno stojąca piwnica zbudowana z kamienia i z kamiennym sklepieniem. Budynki ustawiano na planie prostokąta, a ich dachy były dwuspadowe, kryte słomą lub wiórem.
Obecnie drewniana architektura występuje w bardzo niewielkiej liczbie. Dawniej dominującym układem zabudowy wsi była ulicówka i szeregówka. Niewiele wsi zachowało ten kształt, ponieważ po kumulacji gruntów mieszkańcy zaczęli osiedlać się na swoim kawałku ziemi, co spowodowało zatarcie pierwotnego typu zabudowy.
Zabytki materialne
Najwięcej zabytków znajduje się w trzech muzeach w Puńsku: w muzeum Etnograficznym im. Józefa Vainy, w Zagrodzie Litewskiej oraz Muzeum Etnograficznym „Stara Plebania”. Zabytki materialne w tych muzeach to: budynki mieszkalne i gospodarcze, wyposażenie domu, drobny sprzęt rolniczy, tkaniny, narzędzia do obróbki lnu, sprzęt gospodarstwa domowego i sztuka ludowa. Inne zabytki to kościoły katolickie w Sejnach i w Puńsku, drewniane krzyże przydrożne kapliczki drewniane z Chrystusem Frasobliwym.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Najbardziej rozpoznawalnymi elementami sztuki ludowej są drewniane rzeźby Chrystusa Frasobliwego oraz litewskie krzyże kute z metalu, zdobione motywami promieni słonecznych i półksiężyca. Inne formy twórczości ludowej, które nadal są praktykowane, to słomiane pająki zdobione jedynie słomianymi ptaszkami lub gwiazdkami, pisanki malowane woskiem i skrobane, a także tkactwo tkanin wielonicielnicowych, takich jak kilimy, serwety lniane oraz serwety haftowane i robione na ramach. Wykonywane są również kolorowe krajki z charakterystycznym wzornictwem regionalnym. Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej od 25 lat organizuje wystawy i konkursy sztuki ludowej i rękodzieła, co przyczynia się do podtrzymywania tej twórczości. Organizowane są także warsztaty z rękodzieła ludowego, podczas których można nabyć nowe umiejętności.
Tradycyjne kulinaria
Początkowo kuchnia litewska opierała się na produktach zbożowych, mięsie, owocach i jagodach. Spożywano kasze gryczane i jęczmienne, chleb żytni, mięso, owoce oraz grzyby. Były to skromne potrawy. Po upowszechnieniu się ziemniaków w Europie dania ziemniaczane stały się podstawą kuchni litewskiej i całego regionu. Do tradycyjnych potraw należą babka ziemniaczana, kiszka ziemniaczana, kartacze, preskuci, placki pieczone na liściach kapusty oraz klecki ziemniaczane (przypominające zacierkę, ale przygotowane z utartych ziemniaków zamiast mąki). Z biegiem czasu pojawiły się bardziej wyszukane wypieki, takie jak sękacz, chrusty i pączki. W biedniejszych rodzinach popularna była potrawa „salamokas”, przygotowywana z wody, cebuli i soli, spożywana z gotowanymi ziemniakami lub chlebem. Obecnie dużą popularnością cieszy się chłodnik litewski, kartacze (zwane cepelinami), które nadziewa się nie tylko mięsem, ale również twarogiem i warzywami, mrowisko (lit. skruzdelynas), ciasto komin oraz chleb domowy z pieca.
Netografia
Terytorium
https://pl.wikipedia.org/wiki/Litwini_w_Polsce
Osadnictwo
https://www.geografia24.eu/geo_2023a_dane_pr_3/303_4_ludnosc_i_urbanizacja_w_polsce/r3_4_11a.pdf
Rys historyczny
https://dzieje.pl/tag/litwini-w-polsce
Gwara i folklor słowny
http://www.poradnikjezykowy.uw.edu.pl/wydania/poradnik_jezykowy.786.2021.07.2-N.Birgiel.pdf
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.youtube.com/watch?v=IpaQF5ZMfFU
Obyczaje i obrzędy
https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/litewskie-zaduszki-i-obrzedowosc-palenia-krzyzy-w-punsku
https://www.youtube.com/watch?v=IpaQF5ZMfFU
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://pl.wikipedia.org/wiki/Skansen_w_Pu%C5%84sku
Zabytki materialne
https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/litewski-skansen-w-punsku-mozna-zwiedzic-line
Tradycyjne kulinaria
https://suwalszczyzna.com.pl/info/miejsca/tradycyjna-kuchnia-suwalszczyzny
https://wiadomosci.onet.pl/bialystok/potrawy-wigilijne-na-pograniczu-polsko-litewskim/nzt5ym6
https://jedziemywpolske.wp.pl/jedyne-takie-miejsce-w-polsce-76-proc-mieszkancow-to-litwini
Inne wyróżniki
https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/litwini
https://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/33828E831C70DBEBC1257B3C004C4060/%24file/Infos_144.pdf
https://suwalszczyzna.net.pl/atrakcje/dom-kultury-litewskiej-w-punsku
Literatura
- Sidor A., Krajka w życiu człowieka, Kaunas 2012.
- Pokropek M., Ludowe tradycje Suwalszczyzny, Suwałki 2010.
- Mniejszości narodowe w Polsce, red. Zbigniew Kurcz, Wrocław 1997.
