Romowie

Romowie tworzą zróżnicowane społeczności, z własnymi obrzędami i zwyczajami, które odzwierciedlają ich wielowątkową kulturową mozaikę. Poszczególne grupy Romów różnią się nie tylko kulturą, ale i miejscem pochodzenia oraz historią osiedlania na terenie Polski. Prowadzący częściowo koczowniczy tryb życia byli przymusowo osiedlani przez polską władzę od lat 50. XX w. Na tereny, na których osiadli, przynosili bogaty folklor muzyczny. Wpływy muzyki romskiej często są obecne w polskiej muzyce tradycyjnej.

Zobacz na mapie

___ Zabytek - 1
___ Skansen - 2
___ Muzeum - 3
___ Ekomuzeum - 4
___ Zagroda edukacyjna - 5
___ Park etnograficzny - 6
___ Galeria - 7
___ Wystawa stała - 8
___ Izba regionalna - 9
___ Wioska tematyczna - 10
___ Rezerwat przyrody - 11
___ Obszar Natura 2000 - 12
___ Agroturystyka - 13
___ Produkty - 14
___ Szlak edukacyjny - 15
___ Twórca ludowy - 16
___ Zespół ludowy - 17
___ Teatr ludowy - 18
___ Architektura - 19
___ Przyroda - 20
___ Krajobraz - 21
___ Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego - 22
___ Niematerialne dziedzictwo kulturowe ludzkości - 23
___ Inna atrakcja - 24
___ Wystawa czasowa - 1
___ Koncert - 2
___ Warsztat - 3
___ Szkolenie - 4
___ Prelekcja - 5
___ Konferencja - 6
___ Spotkanie z twórcą ludowym - 7
___ Kiermasz - 8
___ Jarmark - 9
___ Degustacja - 10
___ Film - 11
___ Potańcówka - 12
___ Festiwal - 13
___ Wydarzenie z udziałem NIKiDW - 14
___ Poezja ludowa - 15
___ Gwara i folklor słowny - 16
___ Śpiew - 17
___ Strój - 18
___ Muzyka - 19
___ Taniec - 20
___ Sztuka - 21
___ Rękodzieło - 22
___ Rzemiosło - 23
___ Kulinaria - 24
___ Obyczaje i obrzędy - 25
___ Zielarstwo ludowe - 26
___ Inne wydarzenie - 27

Tekst: Marta Derejczyk

Nazwa

Romowie

Terytorium

Romowie mieszkają na całym obszarze Dolnego Śląska, najczęściej w miastach - Wrocławiu, Legnicy, Kamiennej Górze, Wałbrzychu, Głogowie, Lubinie. Jedyną grupą, której wielu przedstawicieli zamieszkuje tereny wiejskie jest Bergitka Roma.

Osadnictwo

Jest to grupa bardzo zróżnicowana. Poszczególne grupy Romów różnią się nie tylko kulturą, ale i miejscem pochodzenia oraz historią osiedlania na terenie Polski. W uproszczeniu szlaki osadnicze przebiegały: z Niziny Węgierskiej (Bergitka Roma), Niemiec (Polska Roma), Siedmiogrodu i Wołoszczyzny (Lowarzy i Kełderasze). Po II wojnie światowej na Dolny Śląsk przybyli też Romowie z terenu Kresów wschodnich i innych województw II Rzeczpospolitej.

Krótki rys historyczny

Prowadzący częściowo koczowniczy tryb życia Romowie byli przymusowo osiedlani przez polską władzę już od lat 50. XX w. W 1964 r. wydano formalny zakaz wędrowania taborami. W jego wyniku Romowie stracili możliwość zarobkowania w wielu tradycyjnych zawodach.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

Język romski - romani - to język indoeuropejski z grupy języków indoirańskich, który wywodzi się z sanskrytu. Posługują się nim Romowie i Sinti. Język ten tworzy grupa wielu zróżnicowanych dialektów, które nie mają w większości wersji standardowej, ujednoliconej. Pomiędzy dialektami występują różnice w słownictwie, fonetyce i gramatyce. Dialekt grup Lowarów i Kołderaszy ma wiele naleciałości z języków rumuńskiego i węgierwskiego, natomiast dialekt grupy Polska Roma wykazuje duże wpływy języka polskiego. Romowie posługują się też językami grup większościowych, zależnymi od kraju zamieszkania.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Wpływy muzyki romskiej często są obecne w polskiej muzyce tradycyjnej. Najpopularniejsze melodie łatwo było przyswoić, ponieważ romscy muzycy często byli znani w okolicy i występowali na zabawach oraz uroczystościach rodzinnych, również w polskich domach.

Wśród samych Romów wyróżniają się m.in. skrzypkowie i inni instrumentaliści, często tworzący małe orkiestry. Skrzypkowie wykonują melodie taborowe, czardasze, oberki, polki, polonezy. W tradycji wokalnej ważne są pieśni liryczne przypominające rosyjskie pieśni miłosne. W Europie zachodniej rozwinął się też oryginalny nurt romskiej muzyki jazzowej tzw. Gypsy Swing/Manouch Swing. Jego twórcą był urodzony w rodzinie francuskich Manuszy Django Reinhardt. Wszystkie te wpływy muzyczne możemy usłyszeć w repertuarze romskich muzyków na Dolnym Śląsku.

Obyczaje i obrzędy

Zasady życia społeczności romskiej określa niepisane cygańskie prawo - kodeks romanipen, który jest zbiorem obowiązujących wartości, zasad i norm postępowania. Najgorszym przewinieniem jest przestępstwo popełnione wobec własnej grupy. Taki czyn może grozić wykluczeniem ze społeczności i uznaniem za osobę skalaną - marhime/magerdo. W kulturę Romów od wieków wpisana była wędrówka. Przemieszczając się wykonywali takie zawody, jak kotlarstwo, kowalstwo, ślusarstwo, wytwarzanie i naprawa sprzętów gospodarstwa domowego i rolniczych, muzykowanie, handel na bazarach, wróżenie, ziołolecznictwo. Przemieszczanie się całymi rodzinami wpływało też na umacnianie więzi grupowych i dawało poczucie swobody. Przedstawiciele grup Polska Roma, Kełderasze i Lowarzy wędrowali taborem najczęściej w lekkich wozach zadaszonych rozpiętym na pałąkach brezentem, wyruszając w pierwszych ciepłych tygodniach wiosny. Do miejsc stałego pobytu wracano na zimę. Przed akcją osiedleńczą wynajmowano na ten czas również izby w chłopskich domach na wsi. Po przymusowym osiedleniu starano się kontynuować zarobkowanie w handlu (np. końmi, w późniejszym czasie - samochodami) i świadczeniu usług - kotlarstwie oraz muzykowaniu. Szczególnie trudnym okresem była dla Romów transformacja ustrojowa, w nowych warunkach wolnego rynku mieli wiele trudności z zarobkowaniem, był to czas drastycznego pogorszenia się sytuacji ekonomicznej tej grupy. W tradycyjnych domach do dziś przestrzega się podziału ról ze względu na płeć, kobiety i mężczyźni nie tylko osobno pracują, ale też oddzielnie spożywają posiłki podczas większych uroczystości.

Znanym zwyczajem romskim jest też ucztowanie na cmentarzach w dzień Wszystkich Świętych. Wspomina się wówczas zmarłych i wylewając pierwsze krople wódki na grób wymawia słowa: “lekka ziemia zmarłym”. Powszechne jest też granie ulubionych melodii zmarłej osoby, a nawet przynoszenie im papierosów, które kładzie się zapalone na grobie.

Strój

Tradycje romskie są wciąż żywe, zmianom ulega więc też strój uznawany za tradycyjny. Starsze kobiety dotąd przestrzegają zasłaniania dolnej połowy ciała nosząc długie, marszczone i wzorzyste spódnice (rokla, roka) i w podobny sposób uszyte fartuchy (posaci, posyci, posyty, posaty, kentricy), co związane jest z ważnym dla tej kultury pojęciem rytualnej czystości/nieczystości dotyczącej przedmiotów, ubiorów, pożywienia, ciała, przestrzeni, relacji i zachowań. Wg tych zasad sferą nieczystą jest kobiece ciało od pasa w dół, zwłaszcza w czasie menstruacji. Dawniej przestrzegano też obowiązku zakrywania włosów chustką (dikło, diklo) przez mężatki. W obyczajowości Romów stosowanie się do zasad tradycji i noszenie stroju jest przejawem szacunku dla własnej kultury.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Romowie mieszkają na Dolnym Śląsku głównie w miastach. Chętnie osiedlają się w jednej dzielnicy, jednak nie tworzą własnej charakterystycznej zabudowy. Również na terenach wiejskich nie wykształcił się charakterystyczny typ zabudowy wsi ani tradycyjna architektura.

Zabytki materialne

Charakterystycznym obiektem, który do dziś kojarzy się z materialną kulturą Romów, jest wóz mieszkalny - chłopski wóz zadaszony przy pomocy tkaniny rozpiętej na pałąkach lub wóz typu wagonowego - nazywany wozem typu ostrowskiego od miejsca produkcji, gdyż wyrabiali je wielkopolscy rzemieślnicy, m.in. w Ostrowie Wielkopolskim. Takie wozy służyły jako transport dobytku i mieszkanie Romom tradycyjnie wędrującym (Polska Roma, Kełderasze, Lowarzy).

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Jednym z tradycyjnych zajęć Romów było kotlarstwo, uchodzili nawet za mistrzów tego rzemiosła. Zajmowali się wytwarzaniem z blachy kotłów i rondli oraz bieleniem cyną kotłów miedzianych, haków rzeźniczych, wanien i basenów w rzeźniach, kanek i kadzi do mleka. Dziś zajęcie to zanika, co związane jest przede wszystkim z brakiem zamówień ze strony dawnych zleceniodawców - cukierni, mleczarni itp., przestawiających się na inną technologię produkcji.

Tradycyjne kulinaria

Romowie kultywują wiele zwyczajów dotyczących pożywienia. Jednym z najważniejszych i najstarszych z nich jest patyw - rytuał rodzinny w formie uroczystego spotkania połączonego z biesiadą. Jego istotnym elementem są liczne toasty wznoszone na cześć gości. W czasie takiego spotkania pije się z jednego kieliszka, co pozwala na zademonstrowanie wzajemnego szacunku. Oznaką czci okazywanej gościom są też bardzo suto zastawione stoły. Popularne wśród polskich Romów potrawy to m.in. różne rodzaje mięs, szczególnie pieczonych, ryby, pikantny gulasz podawany z tradycyjnymi kluskami rwanymi (kłocy rezkierde) lub kładzionymi (kłocy roitka) oraz zupa wiśniowa (wiśnitko siut) gotowana na wywarze z włoszczyzny i kurczaka.

Netografia

Nazwa regionu/grupy

https://e-drom.pl/8900-2/

Terytorium

https://e-drom.pl/e-drom-portal-kultury-romow/

https://e-drom.pl/8883-2/

Osadnictwo

https://www.youtube.com/watch?v=V1TTW1HNwD4

Rys historyczny

https://www.youtube.com/watch?v=V1TTW1HNwD4

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://e-drom.pl/muzyka-tradycyjna/