Łemkowie

Nazwa Łemkowie wywodzi się od słowackiego słowa łem często używanego przez Rusinów. W poł. XIX w. została przyjęta w pracach krajoznawczych, a na przeł. XIX i XX upowszechniła się wśród ludności rusińskiej.

Łemkowie zamieszkiwali głównie doliny Beskidu Niskiego i Sądeckiego, na zachodzie aż po Poprad. Wyspowo zamieszkiwane przez nich wioski położone były też w okolicach Szczawnicy (Ruś Szlachtowska) i Krosna (Zamieszańcy). Są to tereny przede wszystkim górskie i silnie zalesione.

Na Łemkowszczyźnie sposób życia tej ludności miał ścisły związek ze środowiskiem przyrodniczym. Zajmowali się uprawą roli i hodowlą (bydła, kóz, owiec), a dodatkowe dochody czerpali z rzemiosła, pracy w lesie i handlu. Po przesiedleniu ich środowisko uległo gwałtownej zmianie, osiedlono ich głównie na terenach nizinnych, do których trudno im było się zaadaptować.

Wydarzeniem, które miało najważniejszy wpływ na losy tej społeczności były deportacje do USRR w latach 1944-1946 oraz przeprowadzona w 1947 r. tzw. Akcja “Wisła”. Miała ona na celu przesiedlenie ludności zidentyfikowanej jako ukraińska na przyłączone po wojnie do Polski Ziemie Zachodnie i Północne. Z terenu ówczesnych województw krakowskiego, lubelskiego i rzeszowskiego wywieziono wówczas łącznie 150 000 osób i w sposób celowy osiedlono w rozproszeniu, co miało wpłynąć na przerwanie ciągłości kulturowej. Wraz z Ukraińcami przesiedleniami objęto też Łemków i Bojków. Ludność łemkowską osiedlono na terenie 14 spośród 27 powiatów ówczesnego województwa wrocławskiego. Największymi skupiskami skały się okolice Legnicy, Lubina, Złotoryi, Głogowa, Chobieni, Ścinawy i Przemkowa.

Gwara i folklor słowny

Gwara Łemków klasyfikowana jest jako dialekt języka ukraińskiego, jednak wielu Łemków uważa ją za osobny język. Charakterystyczne elementy tej gwary to: stały akcent na przedostatniej sylabie, twarde spółgłoski wygłosowe, zachowanie różnicy między dawnym “y” oraz “i”, co zatraciły gwary ukraińskie, zmiękczanie “s”, “z” i “c” do “ś”, “ź”, “ć” (wymawianych jak w języku polskim).

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W łemkowskim folklorze zachowało się bogactwo pieśni, zwłaszcza lirycznych, ale też wiele obrzędowych, wojenkowych oraz ballad.

Pierwsze łemkowskie kapele na ziemiach zachodnich zawiązały się już w latach 40. XX w. Najbardziej znaną była kapela Piotra Hojniaka - skrzypka urodzonego w Nowej Wsi koło Krynicy, po przesiedleniu mieszkającego w Patoce w gminie Gromadka. Aktywna była też kapela Emila Królewskiego z Maciejowej koło Nowego Sącza, która grała na weselach i zabawach w okolicach Rudnej, Rynarcic i Chobieni. Skład kapel stanowiło najczęściej dwoje skrzypiec (na pered i na kontru) z towarzyszeniem bębna, czasem też trąbka lub klarnet. W latach 80. XX w. dużą popularnością cieszyła się też kapela “Dumka” z Gromadki. Dziś działa kilka dużych łemkowskich zespołów folklorystycznych, przede wszystkim: Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca "Kyczera", Zespół Pieśni i Tańca “Łastiwoczka” z Przemkowa, Zespół “Roztoka” z Rudnej.

Obyczaje i obrzędy

Święto Jordanu to ważne wydarzenie w kalendarzu świąt dorocznych, charakterystyczne dla kręgu chrześcijaństwa wschodniego. Ustanowiono je na pamiątkę chrztu Jezusa w Jordanie. Tego styczniowego dnia na Łemkowszczyźnie udawano się po uroczystej mszy nad rzekę, gdzie wyrębywano przerębel i święcono wodę. Na ziemiach zachodnich publiczne świętowanie było zwykle utrudnione, w takich sytuacjach święcono wodę w cerkwii. Zachowały się jednak relacje, że w pierwszych latach na Dolnym Śląsku wierni z Michałowa i Zimnej Wody udawali się z procesją w celu poświęcenia wody w pobliskich rowach. Ważne święta to również Boże Narodzenie (Rizdwo) i Wielkanoc (Welykden), obchodzone według kalendarza juliańskiego.

Strój

Łemkowie często podkreślają odrębność swojego stroju od sąsiadujących z nimi grup Polaków oraz od stroju ukraińskiego. Strój męski składał się z białej lnianej koszuli, spodni lnianych (nohałok) lub wełnianych (chołośni), niebieskiej lub ciemnogranatowej, ozdobionej kilkoma rzędami guzików kamizelki (lajbyk, durszlak) oraz samodziałowej kurtki (huni). Ważna była też czuha - zarzucany na ramiona płaszcz z brązowego sukna z dużym, ozdobionym sznurkami kołnierzem. Do tego kierpce lub buty z cholewami (skirni), szeroki skórzany pas (czeres) oraz czarny, filcowy kapelusz z zawiniętymi do góry krezami (kołap). Na kobiecy strój składały się: lniane, ozdobione haftami i koronką koszule (opliczata), silnie marszczone lub plisowane spódnice sięgające do połowy łydek (kabaty), zdobione wstążkami, koronkami lub haftem fartuchy - zapaski. Na nogach kierpce wiązane na sznurki. Bardzo dekoracyjnym elementem odzieży był też gorset z ciemnego sukna ozdobiony naszywkami z barwnych tasiemek. Młode dziewczyny nosiły na głowach chustki, starsze kobiety - czepce zakładane na fryzurę upiętą wokół pierścienia z leszczyny lub drutu, tzw. chymli. Na ramiona kobiety zarzucały płachtę lub rańtuch - podwójny płat samodziałowego sukna. Popularna w niektórych wsiach była też biżuteria z koralików - szeroka kreza o nazwie krywulka.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Chałupy na Łemkowszczyźnie budowane były najczęściej w konstrukcji węgłowej z połączeniami “na rybi ogon”, kryte dwuspadowym słomianym dachem. Budowano też chyże z bali jodłowych wiązanych w węgłach “na obłap”. Na Łemkowszczyźnie wschodniej na chałupach pojawiały się roślinne i geometryczne wzory malowane na drzwiach i wokół okien. Najbardziej charakterystycznym elementem architektury łemkowskich wsi był specjalny rodzaj cerkwi, składającej się z trzech - w kształcie zbliżonym do kwadratu - pomieszczeń: prezbiterium, nawy i babińca. Każda część miała swoją wieżyczkę zwieńczoną kopułą. Najwyższa znajdowała się nad prezbiterium, najniższa nad babińcem. Cerkwie budowano do końca XVIII wieku wyłącznie z drewna w konstrukcji zrębowej.

Zabytki materialne

Łemkowie przywieźli ze sobą na ziemie zachodnie przede wszystkim narzędzia i sprzęty rolnicze oraz środki transportu - m.in. wóz górski, pług koleśny o drewnianej ramie, brony beleczkowe, żarna. Ich przesiedlenie odbywało się pod presją czasu, więc nie wszystkie elementy dobytku udało się więc im spakować. Niektórzy przywieźli meble - drewniane łóżka, kredensy oraz łady - malowane drewniane skrzynie wianne. Większość przedmiotów na Dolnym Śląsku szybko wychodziła z użycia, przechowywano je na strychach i w stodołach. Najdłużej otaczano troską obiekty o znaczeniu symbolicznym (np. strój odświętny) i religijnym (obrazy i krzyże oraz wyposażenie cerkwi).

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Wśród Łemków wciąż żywa jest tradycja batkania, czyli pisania pisanek. Słynną pisankarką zdobiącą jajka techniką batikową była Aleksandra Polańska-Hryńczuk pochodząca z Łabowej koło Nowego Sącza. Wychowała się w rodzinie bogatych gospodarzy, stąd miała możliwość uczenia się. Wyjechała nawet do szkoły hotelarskiej w Wiedniu. Najbardziej związana czuła się jednak z Łabową i kulturą łemkowską. Od 1947 r. mieszkała na Dolnym Śląsku w okolicach Lubina, od 1959 r. we Wrocławiu. Posługiwała się tradycyjną techniką - na oczyszczoną i lekko podgrzaną skorupkę jajka nakładała roztopiony wosk, który pojedynczymi kroplami spływał z główki szpilki wbitej na koniec patyczka. Nie stosowała nigdy “pisaka”, chcąc “zachować tradycyjną technikę łemkowską”, którą nazywała to “ciapaniem pisanek”. Najważniejszym dla niej motywem, który uważała też za najstarszy, było “słoneczko”, takie pisanki robiła jeszcze jej prababcia.

Tradycyjne kulinaria

W kuchni wykorzystywano dużo mąki, kasz i mleka, ale również masło, skwarki i ziemniaki. Kiszono nie tylko kapustę, ale też grzyby, które można było przechować dzięki temu aż do przednówka. Mięso spożywano rzadko, pojawiało się na stołach przy okazji świąt, wesel i odpustów (kiermeszy).

W łemkowskich domach do dziś gotuje się na śniadanie mastyło - wodę i mleko zagotowuje się z rozmieszaną w mleku mąką i szczyptą soli. Potrawa ma konsystencję budyniu i podaje się ją z chlebem, okraszoną masłem lub skwarkami. Inną znaną potrawą jest kyselycia - rodzaj żuru, który zawsze przygotowywano na Wigilię (Welyju) z zakwasu z mąki owsianej. Gotowe danie podawano z ziemniakami.

Terytorium 

https://lemko.org/polish/duc/index01.html

Osadnictwo

https://www.youtube.com/watch?v=-FunT5BHAKQ&ab_channel=MuzeumEtnograficzneOddzia%C5%82MuzeumNarodowegoweWroc%C5%82awiu

https://www.stowarzyszenielemkow.pl/web/

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

http://www.kyczera.eu/

https://soundcloud.com/fundacja-wazka/06-powidaly-szczedracy-kol?in=fundacja-wazka/sets/od-wschodu-slonca-tradycje-muzyczne-na-dolnym-slasku

https://soundcloud.com/fundacja-wazka/07-bo-aja-maty-rizy-bily-a-pie?in=fundacja-wazka/sets/od-wschodu-slonca-tradycje-muzyczne-na-dolnym-slasku

https://soundcloud.com/fundacja-wazka/08-oj-isz-a-isz-a-wiata-jelena?in=fundacja-wazka/sets/od-wschodu-slonca-tradycje-muzyczne-na-dolnym-slasku

https://soundcloud.com/fundacja-wazka/09-daj-e-mi-bo-e-ku-przy?in=fundacja-wazka/sets/od-wschodu-slonca-tradycje-muzyczne-na-dolnym-slasku

Obyczaje i obrzędy

https://lemko-archive.com/kultura-duchowa/

https://lemko-archive.com/wertep/

Strój

https://lemko-archive.com/galeria/ubior/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://skansen.mblsanok.pl/qr/010-new.html

https://skansen.mblsanok.pl/qr/011-new.html

https://skansen.mblsanok.pl/qr/012-new.html

https://skansen.mblsanok.pl/qr/013-new.html

https://skansen.mblsanok.pl/qr/016-new.html

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/pisanka-o-wzorze-lemkowskim-1

1. Helena Duć-Fajfer, Podstawowa charakterystyka terytorialna, etnograficzna, etniczna, kulturowa i religijna Łemkowszczyzny w ujęciu historycznym, [w:] Mała Łemkowyna jako region społeczno-gospodarczej aktywizacji, Warszawa 2004.
2. Kto siedzi na miedzi(y)?, red. Jerzy Starzyński, Legnica 2013.
3. Mom jo skarb, red. Elżbieta Berendt, Wrocław 2009-2014.
4. Zofia Cieśla-Reinfussowa, Aleksandra Polańska-Hryńczuk, Pisankarka Łemkowska, [w:] “Polska Sztuka Ludowa”, r. XXXIV, 1980, nr 3-4.