Ludność wileńska
Folklor muzyczny Wileńszczyzny obfituje w pieśni, śpiewane podczas wszystkich ważnych wydarzeń, świąt dorocznych i uroczystości rodzinnych. Wileński śpiew cechuje ckliwość, rozlewność i przeciąganie ostatniej nuty. Stąd być może popularność cymbałów, instrumentu o długo wybrzmiewającym dźwięku, który chyba najlepiej reprezentuje ludowe tradycje muzyczne regionu. Od prawie 40 lat w najważniejszych miastach Warmii i Mazur odbywa się Festiwal Kultury Wileńskiej "Kaziuki Wilniuki" – festiwal kultury, tradycji, zwyczajów i gwary wileńskiej. Towarzyszą mu jarmarki rękodzieła i regionalnych potraw. Przykładem twórczości ludowej Wileńszczyzny są palmy wielkanocne, spopularyzowane w Polsce przez ludność z Kresów.
Tekst: Anna Czachorowska
Nazwa
Ludność wileńska – ludność z Wileńszczyzny obszaru wokół Wilna, przed wojną miasta w II Rzeczpospolitej, obecnie stolicy Litwy.
Terytorium
Nazwa Wileńszczyzna odnosi się do terytorium województwa wileńskiego w II Rzeczpospolitej. Wileńszczyzna to ziemie położone w środkowym dorzeczu rzeki Wilii wraz z Wilnem. Mniejszymi miejscowościami są: Święciany, Brasław, Niemenczyn, Wilejka i Lida
Osadnictwo
Od XV w. obszar Wileńszczyzny ulegał polonizacji poprzez: napływ osadników z Mazowsza oraz przejmowanie przez ludność litewską polskiej kultury i tradycji. Był to jednak zawsze obszar różnorodny etnicznie, zamieszkiwany też przez Białorusinów, Litwinów i Żydów.
Krótki rys historyczny
Przed wojną obszar ten był w większości zamieszkały przez ludność polską (ok. 60 %). Po powojennym przesunięciu granic została ona przesiedlona na teren Polski, przeważnie na tzw. ziemie odzyskane. Spory jej odsetek trafił na Warmię i Mazury, zasiedlając powiaty: lidzbarski, kętrzyński, braniewski, giżycki, bartoszycki i pasłęcki, w których stanowiła od 30 do 40% mieszkańców.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara wileńska należy do dialektu północno-kresowego języka polskiego. Charakteryzują ją zapożyczenia z języka białoruskiego i litewskiego (kumpiaczek - szynka, krusznia - kamienie, rojsta – bagna) a także „akanie” czyli wymowa „e” i „o” jako „a” np. mówię – mówia. Inną cechą jest „ikanie” (zmiana „e” na „i” np. ludzie – ludzi) i „ukanie” (zamiana „o” na „u” np. pujechali zamiast pojechali). W gwarze wileńskiej używa się form męskoosobowych w odniesieniu do rzeczowników męskich i żeński ( zarówno one i oni jechali). Nieużywana jest też forma pierwszej osoby w czasie przeszłym (zamiast mówiliśmy mówili).
Po wojnie przybyszów z kresów północno-wschodnich rozpoznawano po charakterystycznym śpiewnym sposobie mówienia i zaciąganiu. Folklor wileński pojawiał się na łamach lokalnej prasy. W tygodniku „Słowo na Warmii i Mazurach”, publikowano stylizowane na gwarę wileńską gawędy o życiu i zwyczajach Wileńszczyzny (m.in. cykl „Gadki ciotki Waruśki”) a także biografie przybyłych na Warmię i Mazury Wilniuków.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor muzyczny Wileńszczyzny obfituje w pieśni, które śpiewane były podczas wszystkich ważnych wydarzeń: zarówno świąt dorocznych jak i uroczystości rodzinnych. W repertuarze tym występowała też duża liczba utworów o tematyce historycznej i takich, które sławiły ziemię wileńską np. „Wilia naszych strumieni rodzica”.
Wileński sposób śpiewu cechuje swoista ckliwość, szeroka rozlewność i charakterystyczne przeciąganie ostatniej nuty. Stąd być może duża popularność cymbałów, instrumentu o długo wybrzmiewającym dźwięku. To on najlepiej reprezentuje ludowe tradycje muzyczne regionu. Wileńskie cymbały miały kształt trapezu i były szerokie prawie na metr, co wpływało na głębokość dźwięku. Stanowiły one najczęstszy składnik kapeli ludowych na Wileńszczyźnie. Grywano na nich polki, oberki i walce a nawet fokstroty, tanga, marsze i kadryle. Wielu cymbalistów z podwileńskich miejscowości osiedliło się po wojnie na Warmii i Mazurach. Wśród nich był m.in. Szczepan Ozdoba, muzyk i twórca ludowych instrumentów
Obyczaje i obrzędy
Dla polskiej ludności Wileńszczyzny, niezależnie od pochodzenia chłopskiego czy szlacheckiego, wspólne było wyznanie katolickie oraz pielęgnowanie narodowych tradycji. Rytm świętowania wyznaczał rok liturgiczny i cykl przyrody. Z obchodami świąt wiązało się wiele zwyczajów, które kultywowane były po wojnie w nowych miejscach zamieszkania. Najważniejsze święta obchodzone uroczyście, w szerokim gronie rodzinnym i towarzyskim i przy suto zastawionym stole. Na wieczerzy wigilijnej pojawiało się 13 postnych potraw m.in. kutia, śliżyki czy kisiel żurawinowy. Pod obrusem kładziono siano, zaś na stole ustawiano pasyjkę. Obecny był zwyczaj łamania się opłatkiem. Na Warmii i Mazurach większość tych zwyczajów wigilijnych nie była znana i pojawiła wraz z ludnością napływową.
Bardzo uroczyście obchodzono również święta wielkanocne. We wspomnieniach podkreśla się ich rodzinny ale też towarzyski charakter. Po wojnie podtrzymywano zwyczaj długich, wzajemnych odwiedzin, który były nieodłącznym elementem świętowania Wielkanocy na kresach. Stół wielkanocny był zastawiony bogato (na ile pozwalała na to powojenna rzeczywistość) i nie sprzątano go przez cały okres świąt.
Z przygotowaniami do Wielkanocy wiąże się też zwyczaj odpustowego jarmarku zwanego Kaziukowym. Jego tradycja sięga XVII w., kiedy to, pochowany w wileńskiej katedrze, królewicz Kazimierz został wyniesiony na ołtarze. Przed wojną w Wilnie organizowano go w dniu św. Kazimierza 4 marca, najpierw na Placu Katedralnym, potem na Placu Łukiskim. Był wizytówką sztuki ludowej Wileńszczyzny. Na straganach kupić można było wyroby rzemieślnicze i regionalne przysmaki. Nie brakowało słynnych wileńskich palm. Jarmarki kaziukowe organizuje się również dziś, nie tylko na Litwie. W Polsce obecne są na terenach zamieszkałych przez ludność o kresowym pochodzeniu. Od prawie 40 lat w najważniejszych miastach Warmii i Mazur odbywa się Festiwal Kultury Wileńskiej "Kaziuki Wilniuki". Jest to festiwal kultury, tradycji, zwyczajów i gwary wileńskiej, któremu towarzyszą jarmarki rękodzieła i regionalnych potraw.
Zabytki materialne
Zabytki kultury materialnej ludności wileńskiej to przedmioty, które zostały przywiezione po przesiedleniu. Ludność wiejska zabierała ze sobą to co miało przydać się na nowej gospodarce: narzędzia rolnicze, sprzęty gospodarstwa domowego, tkaniny czy naczynia. Do materialnego dziedzictwa tej grupy zalicza się też powojenne wyroby ludowych artystów i rzemieślników, którzy na nowym terenie kontynuowali wileńskie tradycje.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Przykładem twórczości ludowej Wileńszczyzny są palmy wielkanocne. Tradycja ich wicia wywodzi się z podwileńskich miejscowości. Palmy te występują w kilku rodzajach: płaskiej w formie serduszek; różczkowej (bardzo cieniutkiej) i tzw. ruszczycówki (od Ferdynanda Ruszczyca) w postaci wałeczka we wzory z suchych roślin. Palma wileńska od 2019 roku jest na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego Litwy, choć jej sława znacznie wykracza poza granice kraju. W Polsce spopularyzowana przez ludność pochodzącą z kresów jako nieodłączny symbol wileńskiej tradycji.
Region słynął też z tkanin wileńskich zwanych radziuszkami. Są to dekoracyjne samodziały służące niegdyś do nakrywania łóżek, wozów i sań. Należą do grupy tkanin przetykanych, w których tło tworzono splotem płóciennym, zaś wzór powstawał przez przewlekanie wątku o kontrastowej barwie. Stosowano nici w różnych kolorach. Wzory tkanin wileńskich są oparte na motywach geometrycznych: kwadratach i prostokątach tworzących szachownicę, ale też rombach, kołach i elipsach.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia wileńska uchodziła za prostą, smaczną i dość kaloryczną. Widoczne w niej były wpływy innych nacji zamieszkujących przedwojenne kresy. Specjały wileńskie z czasem stały się nieodłącznym elementem tradycji kulinarnej Warmii i Mazur. Wiele z nich weszło do kanonu kuchni polskiej. Potrawą o wileńskim rodowodzie są bliny – placuszki ziemniaczane, z pomoćką z topionej słoniny lub śmietany, niegdyś często używane zamiast chleba. Warto wspomnieć o kołdunach z baranim mięsnym w rosole lub, nadziewanych w różnorodny sposób, cepelinach. Wyjątkowymi kresowymi wyrobami są kindziuk (wędlina z żołądka wieprzowego lub baraniego faszerowanego różnymi mięsami) i kiszka ziemniaczana. Opisując wileńską kuchnię nie można zapomnieć o litewskim chlebie, który swój niepowtarzalny smak zawdzięcza mące żytniej z dodatkiem karmelu i kminku.
Wyjątkową rolę w podtrzymywaniu kresowych tradycji odgrywały potrawy świąteczne, wśród nich kutia z pszenicy z bakaliami i miodem czy śliżyki wileńskie – ciasteczka z postnego drożdżowego ciasta z dodatkiem maku lub czarnuszki podawane z mlekiem makowym.
Netografia
Literatura
1. Murawska Halina, Przesiedleńcy z Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej w Olsztyńskiem, Olsztyn 2000.
2. Sakson Andrzej, Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945-1997, Poznań 1998.
3. Nowak Tomasz M., Tradycje muzyczne społeczności polskiej na Wileńszczyźnie. Opinie i zachowania, Warszawa 2005
4. Tomkiewicz Ryszard, Życie codzienne mieszkańców powojennego Olsztyna, Olsztyn 2003
5. Koper Sławomir, Dwudziestolecie międzywojenne, Tom 13 Wileńszczyzna, Polesie Warszawa 2013
6. Fiedoruk Andrzej, Kuchnia kresowa, Warszawa 2008