Warmiacy
Warmia przeszła przez różne okresy władztwa i przynależności terytorialnej. Od zakonu krzyżackiego, poprzez okres polskiego panowania po II wojnę światową, kiedy to weszła w skład prowincji Prusy Wschodnie. Obyczaje i obrzędy związane były ściśle z rokiem liturgicznym i rytmem przyrody. Typowym Warmińskim zwyczajem był np. kiermas, czyli spotkanie towarzyskie, związane ściśle z odpustami i łosierami (pielgrzymkami), gdzie po uroczystościach kościelnych, udawano się do rodziny lub przyjaciół na całodniową ucztę.
Tekst: Anna Czachorowska
Nazwa
Nazwa pochodzi od pruskiego plemienia Warmów, które zamieszkiwało obszar w dolnym biegu rzeki Pasłęki. Od niego nazwę wzięła diecezja warmińska utworzona po podboju Prusów przez zakon krzyżacki w XIII. Środkowa część diecezji stanowiła dominium biskupie. Ten obszar z czasem zaczęto nazywać Warmią.
Terytorium
Warmia jest położona w dorzeczu środkowej Łyny i Pasłęki. Jej granice są określone i pokrywają się z granicami dawnego dominium biskupów warmińskich. Najważniejsze miejscowości to: Olsztyn, Lidzbark Warmiński i Braniewo.
Osadnictwo
Od XIII w. zaczęła się tu kolonizacja niemiecka, a w XIV w. osadnictwo chłopów i drobnej szlachty z Mazowsza, które do XVI w. uzyskało przewagę w południowej części.
Krótki rys historyczny
Początkowo, jako państwo kościelne, Warmia znajdowała się pod władzą zakonu krzyżackiego. Od 1466 r. (II pokój toruński) do 1772 r. (I rozbiór) była częścią państwa polskiego. Potem do 1945 r. weszła w skład prowincji Prusy Wschodnie w państwie niemieckim (Królestwie Prus, Cesarstwie Niemieckim, Republice Weimarskiej, III Rzeszy).
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Historia osadnictwa na Warmii zadecydowała o tym, że jej ludność dzieli się na północną, mówiącą po niemiecku i polską, posługującą się gwarą warmińską. Gwara ta stanowi część dialektu mazowieckiego języka polskiego. Cechuje ją miękkość wynikająca z braku „mazurzenia”. W sposób charakterystyczny wymawia się głoskę „i”: po spółgłoskach dźwięcznych „b” i „w” jako „zi” (np. bierze – bzierze, kobieta – kobzita, wino – zino) a po spółgłoskach bezdźwięcznych „f”, „p” jako „si” (np. piwo – psiwo). W gwarze warmińskiej występuje również wiele germanizmów (np. frysztyk – śniadanie, ejnfach - łatwo).
Przykładem bogatego folkloru słownego regionu są liczne opowieści w gwarze np. anegdotyczna przypowiastka o pożyczaniu formy na breję (noworoczną zupę), odnotowana po wojnie w kilkunastu warmińskich wsiach. W roku 2016 gwara warmińska tzw. warnijsko godka została wpisana na krajową listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO. Współcześnie organizowane są konkursy szkolne i kursy nauki gwary warmińskiej, co sprawia, że przeżywa ona swoisty renesans.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Wyjątkowym źródłem poznania gwary warmińskiej są pieśni ludowe, które korzeniami sięgają ziem polskich i mają wiele cech wspólnych z pieśniami Kurpiowszczyzny, Mazowsza i Pomorza. Podobnie jak w folklorze ludowym w ogóle, również na Warmii pieśni przekazywane były ustnie z pokolenia na pokolenie i łączyły się ściśle ze zwyczajami i obrzędami. Pieśni ludowe, po warmijsku kurlantaki, występowały w wielu wariantach. Ich zbieraczem był August Steffen, który opublikował ponad 400 tekstów warmińskich pieśni i piosenek.
Ważnym elementem folkloru był taniec. Na Warmii tańczono niegdyś polki zwane drobnymi i walce – równe (wolniejsze) i podcinacze (szybsze). Folklor warmiński posiadał wiele cech wspólnych z mazurskim ale na Warmii występowały też typowe tylko dla niej tańce jak kosejder, szot czy pofajdok z charakterystycznymi trompaniami (przytupnięciem obcasem i całą stopą).
Obyczaje i obrzędy
Obyczaje i obrzędy na Warmii związane są ściśle z rokiem liturgicznym i rytmem przyrody. Stąd najważniejsze święta to Gody (Boże Narodzenie) i Zielgonoc (Wielkanoc). W obyczajach i sposobie świętowania jest wiele zwyczajów, które właściwe są nie tylko Warmiakom ale i pozostałym mieszkańcom Prus Wschodnich: Niemcom i Mazurom. Na Warmii nie znano postu w wigilię ani zwyczaju łamania się opłatkiem. Stosunkowo szybko przyjął się za to zwyczaj stawiania choinki (ok. 1910). Ciekawym warmińskim zwyczajem było chodzenie w wieczór wigilijny z sług z szemlem. Szemel był to chłopak przebrany za białego konia, który wraz ze swoim orszakiem przybywał do każdego domostwa rozdając dzieciom prezenty.
Wiele typowych dla Warmii zwyczajów związanych jest z jej specyfiką wyznaniową i stanowiło przejaw żywego manifestowania katolickiej religijności. To odróżniało ludność warmińską od ewangelickich Mazurów. Przykładem mogą być łosiery – pielgrzymki do licznych na Warmii sanktuariów i miejsc odpustowych. Typowym warmińskim zwyczajem był kiermas. Stanowił on spotkanie towarzyskie, związane ściśle z łosierami i odpustami. Uczestnicy tych wydarzeń, po uroczystościach kościelnych, udawali się do rodziny lub przyjaciół na całodniową ucztę.
Strój
Warmiński strój ludowy dość szybko uległ zanikowi, przestano go używać w połowie XIX wieku a jego rekonstrukcja nastręczała badaczom wielu trudności. Zdecydowanie dłużej w tradycyjnych ubiorach chodziły kobiety. Warmiaczki ubierały się stosunkowo skromnie co tłumaczyć można wpływem sąsiadów, ewangelickich Mazurów. Odświętny strój kobiety zamężnej składał się ze spódnicy (kitla) oraz kaftanika (kabata). Szyto je przeważnie z tego samego materiału (lnianego, wełnianego lub bawełnianego) – samodziałowego lub fabrycznego. Przeważały kolory ciemne i nasycone: bordowy, czerwony lub zielony. Głowę mężatki zdobił czepiec - najbardziej reprezentacyjny i bogaty element kobiecego stroju. Składał się z denka, otoku i wstążek. Denko było bogato haftowane srebrną lub złotą nicią. Wykonywaniem czepców zajmowały się siostry zakonne z warmińskich zgromadzeń, a
podobne motywy zdobnicze można odnaleźć na liturgicznych szatach. Męski strój ludowy jest wynikiem rekonstrukcji. Składał się z koszuli, portek, kamizelki zwanej westą i sukmany, po warmińsku nazywanej sukman. Na głowie mężczyźni nosili słomkowe kapelusze (latem) lub wełniane czapki zwane kołpakami.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Wsie warmińskie leżały nad brzegami licznych jezior i rzek. Przeważającym typem układu zabudowy była ulicówka lub wielodrożnica. Chałupy warmińskie były drewniane, ściany wykonywano z belek węgłowych na narożnikach „na rybi ogon”, na kamiennej podmurówce. Charakterystyczne dla regionu były kolorowe drzwi i okiennice (zielone, niebieskie, brązowe) oraz wieńczące dach śparogi – skrzyżowane na szczycie domu dwie wiatrownice przyozdobione motywem łbów końskich, półksiężyca lub rogów, które miały zapewnić domostwu szczęście.
Zabytki materialne
Charakterystycznym dla Warmii zabytkiem są kapliczki przydrożne jako przykłady małej architektury sakralnej. Stanowią one do dziś nieodłączny element krajobrazu warmińskiej wsi. W całym regionie było ich około 1400, szczególnie dużo znajdowało się w miejscowościach na południu m.in. w Ramsowie, Jonkowie, Bredynkach, Barczewie, Jezioranach, Stanclewie, Radostowie. W kapliczkach ustawiano figury świętych patronów otaczanych szczególnym kultem: Matki Bożej, św. Jana Nepomucena, św. Floriana, św. Walentego, św. Barbary czy św. Katarzyny - patronki diecezji warmińskiej.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Wyjątkowy zabytek warmińskiej sztuki ludowej stanowią rzeźby o charakterze sakralnym, które umieszczane byłe w kapliczkach. Wykonywali je anonimowi twórców, na potrzeby wiejskich społeczności. Wokół kapliczki gromadzili się ludzie na codziennych modłach i okresowych nabożeństwach. Warmińska rzeźba ludowa prezentuje wysokie walory artystyczne. Często była wzorowana na twórczości artystycznej, z licznych na biskupiej Warmii, fundacji kościelnych.
Wśród rzemiosł tradycyjnych szczególne miejsce zajmowało tkactwo. Warmia była obszarem, gdzie od najdawniejszych czasów, z uwagi na klimat, uprawiano len i konopie. Dla tkactwa regionu charakterystyczne było używanie bawełnianych nici produkcji fabrycznej. Z nich powstawały duże wielonicielnicowe tkaniny tzw. płachty, którymi kiedyś nakrywano łóżka. Charakteryzują je bardzo rozbudowane wzory geometryczne i niezwykła precyzja wykonania.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia warmińska nie znała wielu potraw mącznych, jak pierogi czy cepeliny, które upowszechniły się na tym obszarze dopiero po II wojnie. Obfitowała za to w potrawy mięsne. Podczas ważnych uroczystości: wigilijnej wieczerzy, wielkanocnego obiadu czy kiermasu podawano pieczone gęsi, kaczki, kiełbasy drobiowe, wołowinę i baraninę. Popularne też były przetwory mięsne np. mięso w słoju. Najpopularniejsze zupy to rosół z kluseczkami lub ryżem i czarnina. Z ciast królował placek drożdżowy zwany kuchem.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://szlakswietejwarmii.pl/
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
https://szlakswietejwarmii.pl/po-naszemu-po-warnijsku/
Strój
https://pl.wikipedia.org/wiki/Strój_warmiński
https://lidzbarskidomkultury.pl/dziedzictwo-niematerialne-warmii.html
https://wmwm.pl/eksponat/69344,czepek-warminski
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. J. Burszta, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976.
- Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn 1968.
- Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku, red. Bogumił Kuźniewski, Olsztynek 2002
- F.A. Klonowski, Strój warmiński, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 1, z. 3, Wrocław 1960.
- Barczewki Walenty, Kiermasy na Warmii i inne pisma wybrane, Olsztyn 1984.
- Hochleitner Janusz, Kuchnia świąteczna na Warmii, [w:] Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. Kuchnia dawnych ziem pruskich - tradycja i nowoczesność, red. Tomasz Chrzanowski, Olsztyn 2011.
- Zientara-Malewska Maria, O Warmio moja miła, Warszawa 1959.
- Chłosta Jan, Świętowanie na Warmii w końcu XIX i na początku XX wieku, [w:] Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. Obchody rocznicowe i świąteczne, praca zbiorowa pod red. Stanisława Achremczyka, Olsztyn 2004.
- Cyfus Edward, Izabela Lewandowska, Magiczne wsie południowej Warmii. Przewodnik historyczno-kulturowy, Olsztyn 2018.
- Cyfus Edward, Moja Warmia, Dąbrówno 2012.