Pomorze Zachodnie

Nazwę Pomorze, powstałą z połączenia przedrostka po oraz wyrazu morze, dosłownie tłumaczyć można jako „ziemię sięgającą po morze”. Jest ona więc nawiązaniem do geograficznego położenia krainy.

Po raz pierwszy nazwa Pomorze została użyta w dokumencie z 1046 roku; odnotowują ją również kroniki Adama z Bremy (ok. 1070 roku) oraz Kronika polska Galla Anonima (ok 1113 roku).

Pomorze Zachodnie to nazwa obejmująca część krainy położonej nad Morzem Bałtyckim, znajdującej się na zachód od Łeby i Brdy. Druga część Pomorza, położona na wschód od tych rzek, nosi miano Pomorza Gdańskiego.

Podział na Pomorze Zachodnie i Gdańskie ukształtował się w średniowieczu. Ziemie w regionie Gdańska zaczęły wówczas na trwale przynależeć do Polski, zaś pozostałe przyjmowały jej zwierzchnictwo jedynie okresowo. Przez większą część swojej historii były podzielone na księstwa, w oparciu o które powstawały kolejne, mniejsze części regionów: Pomorze Tylne (lub Nadodrzańskie, na bazie księstwa szczecińskiego), Pomorze Przednie (inaczej Wołogoskie, na bazie księstwa wołogoskiego) oraz Pomorze Rańskie (na bazie księstwa Rugii). Na omawianym terenie wyodrębnia się również obszary przejściowe, które niekiedy są włączane w obręb Pomorza, a niekiedy traktowane jako odrębne krainy. Tak więc od wschodu Pomorze Zachodnie graniczy z ziemią lęborską oraz ziemią bytowską (ujmowanymi czasem wspólnie pod nazwą ziemi lęborsko-bytowskiej), a od strony południowej przylega do niego ziemia pyrzycka.

Z powodu częstych przeobrażeń administracyjnych dokładny przebieg granic Pomorza Zachodniego jest niemożliwy do ustalenia. Najczęściej definiuje się je jako terytorium między rzekami Reknicą a Łabą lub jako obszar złożony z ziem przynależących do księstwa pomorskiego (istniejącego między XII a XVII wiekiem).

Obecnie zachodnia część tej krainy znajduje się na terytorium Niemiec, wschodnia zaś należy do Polski, gdzie w znacznej mierze pokrywa się z obszarem województwa zachodniopomorskiego, a w niewielkim fragmencie również pomorskiego.

Pomorze leży w zlewisku Morza Bałtyckiego, a cechą charakterystyczną są dla niego krótkie, uchodzące do morza rzeki oraz duże, płytkie jeziora przybrzeżne. Zauważalny jest krajobraz morenowy. Nadmorski krajobraz z wysokimi klifami i piaszczystymi plażami podziwiać można m.in. w Wolińskim Parku Narodowym. Gospodarka tego regionu opiera się przede wszystkim na rybołówstwie i przemyśle stoczniowym, istotną rolę odgrywa w niej również turystyka.

Pierwsze słowiańskie ośrodki osadnicze na Pomorzu Zachodnim istniały w czasach wczesnośredniowiecznych, do naszych czasów nie przetrwały jednak ślady, które pozwoliłyby na ich dokładniejszą charakterystykę. Wiadomo, że na przełomie VIII i IX wieku osiedla te miały charakter ośrodków rzemiosła i handlu oraz przynależały do tzw. nadbałtyckiej strefy gospodarczej.

Istotna zmiana w strukturze osadniczej miała miejsce w XII wieku, kiedy to z inicjatywy Bolesława Krzywoustego rozpoczęła się na Pomorzu akcja chrystianizacyjna prowadzona przez biskupa Ottona z Bambergu. Odniosła ona połowiczny sukces – choć lokalni mieszkańcy zgadzali się na przyjęcie chrztu, a w Wolinie utworzono biskupstwo, w rzeczywistości pozostawali wierni dawnym wierzeniom. Misja wpłynęła jednak znacząco na strukturę populacyjną: na tereny Pomorza napływać zaczęła ludność niemiecka z warstwy duchownej i rycerskiej, rozpoczęło się także lokowanie miast na prawie niemieckim. W kolejnych dziesięcioleciach kolonizację niemiecką pobudzało również czasowe zwierzchnictwo nad ziemiami pomorskimi Brandenburgii oraz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Znacząca fala germanizacyjna miała miejsce w XVI wieku, kiedy to na Pomorzu Zachodnim oficjalnie wprowadzono protestantyzm (sejm w Trzebiatowie w 1534 roku).

Przez całe średniowiecze na Pomorzu Zachodnim rozwijały się ośrodki miejskie takie jak Wolin, Szczecin, Kołobrzeg i Kamień. Wiele miast należało do Hanzy i posiadało przywileje handlowe, które umożliwiały im dynamiczny rozwój. Istotne znaczenie miały przebiegające przez te ziemie szlaki handlowe prowadzące przez morze na północ Europy. Znaczny był również rozwój kulturalny i naukowy – w połowie XV wieku w Greifswaldzie założony został uniwersytet, a w XVI wieku powstała w Szczecinie pierwsza drukarnia. Z tego okresu do dziś zachowało się wiele zabytków architektury gotyckiej: układy urbanistyczne, zamki, kościoły.

Kolejna fala rozwoju Pomorza Zachodniego rozpoczęła się w XVIII wieku, po wcieleniu Pomorza do Królestwa Prus. Władze zainicjowały wówczas budowę portu w Świnoujściu, rozwijano przemysł stoczniowy, cementowy i chemiczny. Pod koniec XIX wieku rozbudowywał się i uprzemysławiał Szczecin, będący obok Hamburga największym portem regionu. Modernizacja spowodowała migracje zarobkowe i odpływ ludności ze wsi do miast – robotników rolnych nierzadko sprowadzano zza granicy, w tym z Polski.

Po zakończeniu II wojny światowej na terenie Pomorza Zachodniego miały miejsce znaczące przemiany w strukturze ludnościowej – obywatele niemieccy zostali wysiedleni, a na ich miejsce przybywać zaczęła ludność polska, przede wszystkim osadnicy z utraconych ziem kresowych.

Przed naszą erą na obszarze Pomorza Zachodniego obecne były wpływy celtyckie i rzymskie. W VI wieku na terytorium to zaczęły przybywać plemiona słowiańskie, zwłaszcza Wolinianie i Pyrzyczanie, zakładające własne ośrodki osadnicze i budujący grody. Pod koniec X stulecia tereny te podbił Mieszko I i włączył do swojego nowopowstałego państwa. Wkrótce Pomorze zostało jednak przez Polskę utracone i przeszło pod kontrolę państwa duńskiego.

W efekcie trzech kampanii wojennych (lata 1116, 1119, 1121) Pomorze ponownie opanował polski władca – Bolesław Krzywousty. Podzielił ów region na cztery części, z których każda przypadła we władanie innemu rządzącemu. Szczecin i Wolin były półniezależnymi republikami miejskimi podległymi władzy księcia polskiego. Pomorze Gdańskie znalazło się pod bezpośrednią kontrolą Polski, Pomorze Środkowe (ze Słupskiem i Sławnem) stało się polskim lennem rządzonym przez księcia Racibora, a Pomorze Zachodnie (z Kamieniem, Kołobrzegiem i Białogardem) polskim lennem rządzonym przez księcia Warcisława, który został protoplastą dynastii Gryfitów rządzącej księstwem aż do 1637 roku.

Z czasem związek polityczny Pomorza Zachodniego z Polską zaczął słabnąć – namiestnicy tego regionu, nazywani książętami pomorskimi, starali się rządzić niezależnie bądź też podlegali wpływom innych państw: Danii, Saksonii, Brandenburgii. Na przestrzeni wieków księstwo było wielokrotnie dzielone na mniejsze obszary i dzielnice, a wraz z granicami administracyjnymi przesuwały się granice wpływów politycznych. Niektórzy z władców pomorskich mieli silniejsze powiązania z Polską, głównie z racji zawieranych małżeństw. Do najważniejszych konfliktów zbrojnych tego okresu zaliczyć można dwie wojny między Pomorzem a Brandenburgią: 1464–1472 (I wojna o sukcesję szczecińską) i 1478–1479 (II wojna o sukcesję szczecińską), zakończone niekorzystnie dla strony pomorskiej.

W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) Pomorze Zachodnie było początkowo okupowane przez wojska austriackie i saskie, a od 1630 roku przez szwedzkie. W wyniku kończącego tę wojnę pokoju westfalskiego zostało podzielone: Szwecja otrzymała Pomorze Zaodrzańskie ze Szczecinem, wyspę Rugię, Wolin i Uznam oraz wschodnie wybrzeża Zalewu z Kamieniem i Goleniowem (tzw. Pomorze Szwedzkie lub Przednie), zaś pozostały obszar na wschód od Odry (tzw. Pomorze Tylne) wzięła we władanie Brandenburgia. Szwedom pomorskie ziemie służyły przede wszystkim jako baza wypadowa do wojen z Polską, na obszarze zachodnim rozpoczęło się natomiast ożywienie gospodarcze.

W 1701 roku brandenburska część Pomorza Zachodniego weszła w skład Królestwa Prus, które w 1713 roku odebrało Szwecji Szczecin, a w 1815 resztę Pomorza Zachodniego. Od tej chwili, aż do roku 1945, Pomorze Zachodnie pozostawało w graniach państwa niemieckiego jako prowincja Pomorze (Provinz Pommern) ze stolicą w Szczecinie. Po traktacie wersalskim Polska otrzymała tylko maleńkie fragmenty powiatów bytowskiego, lęborskiego i słupskiego (około 6 km²). I wojna światowa nie poczyniła na terenie Pomorza Zachodniego szczególnie dużych zniszczeń; dużo więcej strat przyniosła II wojna światowa.

Wiosna 1945 roku była czasem stopniowego przejmowania pomorskich miast przez wojska polskie. Nowoutworzona, biegnąca wzdłuż Odry granica podzieliła ziemie historycznego Pomorza Zachodniego na cześć polską (dawne Pomorze Tylne, obecnie obszar województwa zachodniopomorskiego) oraz niemiecką (dawne Pomorze Przednie; obecnie w obrębie kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie).

Ze względu na burzliwą historię, długotrwałą obecność w granicach państwa niemieckiego oraz powojenne migracje, trudno jednoznacznie zdefiniować kulturę ludową na terenie Pomorza Zachodniego. Ma ona charakter niejednorodny i asymilacyjny. Etnografowie często określają ją metaforą mozaiki, łączą się w niej bowiem elementy pomorskie, niemieckie i kresowe, w tym również ukraińskie, a więc odmienne etniczności, religie i tożsamości.

Wśród przedwojennych przejawów pomorskiego folkloru wskazać można strój pyrzycki – choć zdaniem niektórych badaczy ziemia pyrzycka posiada status odrębnego regionu, pod względem kulturowym przenikała się ona z Pomorzem Zachodnim. Strój ten jest przykładem nakładania się wpływów polskich i niemieckich – obecnie jest on traktowany jako dziedzictwo narodowe zarówno przez Polaków, jak i przez potomków wysiedlonych z Pomorza Niemców. Innym wartym wspomnienia strojem jest strój jamieński, pochodzący z podkoszalińskich wsi Jamno i Łabusz, noszony jeszcze w okresie międzywojennym. Jego powstanie związane jest z przybyciem na ten teren w XVII wieku osadników holenderskich (sprowadzanych do prac melioracyjnych). Łączy on więc w sobie elementy odzieży słowiańskich autochtonów z ubiorami przybyszów.

Zachowanymi i prezentowanymi obecnie w muzeach przykładami kultury ludowej są również inne elementy kultury materialnej: przedmioty związane z lokalnymi zajęciami i rzemiosłami, a więc rybołówstwem, kowalstwem, plecionkarstwem, garncarstwem. W zakresie sztuki ludowej Pomorze Zachodnie wykształciło specyficzny typ rzeźby, która cechuje się miękkimi liniami, bogactwem detali i brakiem polichromii.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Pomorza_Zachodniego

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Pomorze-Zachodnie;3960218.html

https://pomeranica.pl/wiki/Pocz%C4%85tki_%C5%9Bredniowiecza_na_Pomorzu_Zachodnim

https://sztetl.org.pl/pl/slownik/pomorze-zachodnie

https://www.perlypolski.pl/regiony/oregionie/17-pomorze-zachodnie/

https://muzeum.szczecin.pl/wystawy/stale.html

https://muzykatradycyjna.pl/do-czytania/pomorze-zachodnie-muzyczny-archipelag/

https://muzeum.szczecin.pl/zbiory/etnografia-pomorza.html

https://strojeludowe.net/stroje/pyrzycki/

https://strojeludowe.net/stroje/jamienski/

https://www.kongresobywatelski.pl/idee-dla-polski/tworzenie-polskiego-regionu-na-pomorzu-zachodnim/

Baranowska Olga, Pomorze Zachodnie: moja mała ojczyzna, Szczecin 2001.

Golczewski Kazimierz (red.), 1000 lat nad Odrą i Bałtykiem, Szczecin 1966.

Kosacki Jerzy, Kucharski Bogdan, Pomorze Zachodnie i Środkowe. Przewodnik, Warszawa 2001.

Kozłowski Kazimierz (red.), Szczecin i Pomorze Zachodnie w XIX i XX wieku (do 1945 r.), Szczecin 1993.

Kozłowski Kazimierz (red.), Polska i Pomorze Zachodnie w XVI-XVIII wieku, Szczecin 1994.

Labuda Grzegorz, Historia Pomorza, tom I-III, Poznań 1996.

Lesiński Henryk (red.), Dzieje Pomorza Zachodniego w wypisach, Poznań 1961.

Łosiński Władysław, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, Poznań 2008.

Matławski Bogdan, Kultura ludowa i jej przemiany na Pomorzu Zachodnim w latach 1970-2009, Szczecin 2016.

Marszałek Elżbieta, Pomorze Zachodnie, Warszawa 1999.

Piskorski Jan Maria (red.), Pomorze Zachodnie poprzez wieki, Szczecin 1999.

Śląski Kazimierz. Pomorze Zachodnie:  nasza ziemia ojczysta, Poznań 1960.