Warmia i Mazury

Nazwa Warmia (niem. Ermland, w gwarze warmińskiej Warńija) związana jest z nazwą pruskiego plemienia Warmów zamieszkujących ziemie u wybrzeża Zalewu Wiślanego w czasach wczesnośredniowiecznych. Trudno jednak powiedzieć, czy nazwa ludu pochodzi od nazwy krainy, czy też odwrotnie. Etymologię tego słowa zwykle wywodzi się od pruskiego słowa wormyan oznaczającego kolor czerwony i spokrewnionego ze słowem „czerw, robak”. Najprawdopodobniej wiąże się to z pozyskiwaniem na pobrzeżach Zalewu Wiślanego larw czerwca polskiego, które były używane jako czerwony barwnik w procesie barwienia tkanin. Zgodnie z tą hipotezą, nazwa Warmii znaczyłaby więc „czerwona kraina” lub „kraina czerwców”. Oficjalnie określenie Warmia zaczyna pojawiać się w źródłach kościelnych i świeckich od XIII wieku.

Etymologia nazwy Mazury (niem. Masuren, w gwarze mazurskiej Mazuri) wywodzi się z kolei najpewniej od słowa maź, oznaczającego smołę. Ponieważ zamieszkująca okoliczne lasy ludność trudniła się smolarstwem, nazywać zaczęto ją Mazurami. Z czasem nazywano tak wszystkich osadników, którzy zasiedlali te tereny, a których najwięcej pochodziło z Mazowsza. Od nazwy mieszkańców powstała więc nazwa krainy, która w źródłach notowana jest od XV wieku. W XIX wieku Mazurami nazywano wszystkich tych, którzy mieszkając w państwie pruskim posługiwali się językiem polskim oraz ziemie, które te osoby zamieszkiwały.

Z historycznego punktu widzenia Warmia i Mazury stanowią dwa odrębne regiony, ponieważ jednak położone są w swoim sąsiedztwie (północno-wschodnia część kraju) i oba przynależą historycznie do Prus, często mówi się o nich łącznie, jako o Warmii i Mazurach. Tendencję taką wzmogło wydzielenie w 1999 roku województwa warmińsko-mazurskiego, w skład którego w całości weszły obie ziemie.

Terytorium Warmii pokrywa się z granicami, jakie kraina ta miała w XIV wieku, gdy funkcjonowała administracyjnie jako księstwo warmińskie. Kształtem przypomina trójkąt, którego wierzchołki umiejscowione są w okolicach Fromborka, Reszla i Olsztyna. Granica na zachodzie przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, a północną stanowi Zalew Wiślany. Często też definiuje się Warmię poprzez wymienienie dwunastu przynależnych do niej miast, którymi są: Braniewo, Frombork, Pieniężno, Lidzbark Warmiński, Orneta, Jeziorany, Dobre Miasto, Barczewo, Olsztyn, Reszel, Bisztynek i Biskupiec.

W przypadku Mazur ustalenie granic regionu jest o wiele trudniejsze, gdyż kraina ta nigdy nie stanowiła odrębnej jednostki administracyjnej. Za główny wyróżnik regionalnej odrębności uznawano wiarę oraz język. Generalnie były to ziemie, które ciągnęły się od granic Prus Zachodnich wzdłuż granicy Królestwa Polskiego aż pod Gołdap. Za mazurskie uznaje się więc powiaty: ostródzki, nidzicki, szczycieński, piski, mrągowski, giżycki, ełcki, olecki, węgorzewski, kętrzyński i południową część gołdapskiego. Trzeba jednak pamiętać, że są to granice umowne, które do dzisiaj są przedmiotem naukowych dyskusji, a także że w detalach zmieniały się one na przestrzeni wieków.

Ukształtowanie powierzchni obydwu regionów ma charakter nizinny i obejmuje w znacznej mierze pojezierza, stąd też województwo warmińsko-mazurskie nazywane jest „Krainą Tysiąca Jezior”. Przecinają je również liczne rzeki, z których główne to Pasłęka, Łyna i Drwęca. Największe kompleksy leśne to Puszcze Piska i Borecka. Region jest słabo uprzemysłowiony, dzięki czemu zachował wysokie walory przyrodnicze.

Najdawniejsze osadnictwo na obszarze Warmii i Mazur związane było z obecnością na tych terenach plemion pruskich. Prusowie nie wytworzyli rozwiniętej państwowości, ale mieli własną tożsamość i religię, która została zatracona podczas prowadzonych od wczesnego średniowiecza akcji chrystianizacyjnych. Nowy proces osadniczy rozpoczął się po podboju ziem pruskich w XIII wieku, a zintensyfikował w XV. Na ziemie w północnej części omawianego obszaru przybywała wówczas głównie ludność niemiecka, a na ziemie w części południowej – polska (z Mazowsza na Mazury, z ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej na Warmię). W XVII w. osadnictwo polskie rozszerzyło się na północ, ale było ono rozproszone.

Już od XVI wieku cechą najsilniej różnicującą oba regiony była religia. W 1525 roku Prusy Książęce, w skład których wchodziły Mazury, przeszły na protestantyzm – Mazurzy stali się więc ewangelikami. Tymczasem Warmia pozostała przy religii katolickiej – biskupi warmińscy, chcąc bronić swoich terenów przed zyskującym na popularności luteranizmie, wprowadzili ustawy, które zabraniały osiedlania się na Warmii ludności wyznania innego niż katolickie. To właśnie przynależność wyznaniowa przyczyniła się w znacznej mierze do wyodrębnienia Warmiaków jako grupy etnicznej.

Olbrzymie ruchy migracyjne i zmiany na tle narodowościowo-religijnym miały miejsce po II wojnie światowej, gdy tereny Warmii i Mazur zostały włączone w granice Rzeczypospolitej. Ziemie zostały wówczas opuszczone przez znaczącą liczbę ludności autochtonicznej, natomiast przybyli na nią przesiedleńcy z dawnych Kresów Wschodnich (często grekokatolicy i prawosławni).

Pierwotnie Warmia stanowiła terytorium pruskiego plemienia Warmów które położone było wzdłuż wybrzeża Zalewu Wiślanego. Władcy Polski podejmowali próby podboju tych ziem już od końca X wieku, początkowo samodzielnie, a później przy wsparciu papiestwa i władców duńskich. Od XIII wieku mówić można o regularnej akcji chrystianizacyjnej tych terenów, którą prowadził przede wszystkim zakon cystersów z Łekna. Sukcesy misji były jednak niewielkie. Z tego powodu książę mazowiecki Konrad w 1226 roku sprowadził do Prus zakon krzyżacki. W ciągu kilkunastu lat Krzyżacy pokonali Warmów; po zdobyciu ich głównej twierdzy w Bałdze wybudowali na jej miejscu zamek i utworzyli diecezje biskupie.

Jedną z nich stała się diecezja warmińska, której granice, kształtujące się w latach 1346-1375, wyznaczyły historyczne terytorium Warmii, istniejące do czasów pierwszego zaboru. Do najważniejszych miast warmińskich należały wówczas: Braniewo (bogate miasto kupieckie należące do Hanzy), Frombork (siedziba kapituły) oraz Lidzbark Warmiński (stolica, siedziba biskupów, a później też sejmików).

Diecezja warmińska miała status autonomicznego państewka w obrębie państwa krzyżackiego – posiadała samodzielność gospodarczą, ale korzystała z ochrony militarnej Zakonu, dlatego w wojnie polsko-krzyżackiej (1409-1411) walczyła po jego stronie. Pod koniec wojny trzynastoletniej (1454–1466), Warmia opowiedziała się jednak po stronie polskiej – w 1464 roku ówczesny biskup warmiński poddał tę krainę Koronie, co zostało przypieczętowane w ustaleniach II pokoju toruńskiego (1466). Warmia wraz z województwami pomorskim, malborskim i chełmińskim weszła wówczas w skład Prus Królewskich I Rzeczypospolitej. Wciąż cieszyła się częściową autonomią – otrzymała status Księstwa Warmińskiego, a władzę zwierzchnią sprawowali w niej biskupi warmińscy. W kolejnych latach Polska starała się wzmocnić kontrolę nad księstwem (ustalenia tzw. „układów piotrkowskich”), wciąż jego niezależność była jednak stosunkowo duża. Dla Warmii był to okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego – jako kanonik Kapituły Warmińskiej wiele lat pracował we Fromborku Mikołaj Kopernik, a funkcję biskupa w XVIII wieku sprawował tam Ignacy Krasicki.

Również obszar dzisiejszych Mazur we wczesnym średniowieczu zamieszkiwały plemiona pruskie, które od IX wieku zaczęły mieszać się z przybywającymi na te ziemie ludami słowiańskimi. W XII wieku zintensyfikował się napływ osadników z Mazowsza, na co wpływ miały próby opanowania tych terenów, jakie podejmowali nieustannie książęta mazowieccy.

Po zakończeniu wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim, Mazury współtworzyły Prusy Książęce – państwo utworzone po sekularyzacji zakonu krzyżackiego, będące lennem Królestwa Polskiego. W XVI wieku Mazury stały się ważnym centrum polskiej reformacji, a także wiodącym ośrodkiem rozwijającego się wówczas drukarstwa.

W 1618 roku władzę w Prusach przejęła brandenburska linia dynastii Hohenzollernów, co po pewnym czasie doprowadziło do uniezależnienia Prus od Polski. W 1656 roku w okolicach Ełku rozegrała się bitwa pod Prostkami, w której wojska Rzeczypospolitej przy wsparciu tatarskim walczyły ze sprzymierzonymi siłami brandenbursko-szwedzkimi. Kolejne bitwy wojen polsko-szwedzkich spustoszyły mazurskie ziemie i doprowadziły do śmierci niemalże połowy jej mieszkańców.

W kolejnym stuleciu Prusy stały się królestwem o ambicjach imperialistycznych, co znalazło swój wyraz w rozpoczętej w 1772 roku polityce zaborczej wobec Polski. W tym miejscu zbiegają się dzieje Warmii oraz Mazur. W wyniku I rozbioru Warmia została bowiem wcielona do Królestwa Prus (prowincja Prusy Wschodnie), w którym już od dłuższego czasu znajdowały się Mazury.

Przegrana Niemców w I wojnie światowej i powstanie II Rzeczypospolitej zapoczątkowało spór o narodową przynależność Warmii i Mazur. W 1920 roku zorganizowano w tej sprawie plebiscyt, którego obszar obejmował trzy powiaty na Warmii (miasto Olsztyn, powiaty ziemskie olsztyński i reszelski) i osiem powiatów na Mazurach (ostródzki, nidzicki, szczycieński, piski, ełcki, olecki, giżycki i mrągowski). Nie obejmował więc północnych terenów Warmii, które uznane zostały za obszary wyłącznie niemieckojęzyczne. Wyniki plebiscytu okazały się dla Polski jednoznacznie negatywne, w jej terytorium włączone więc zostały tylko trzy mazurskie wsie (Lubstynek, Napromek, Groszki). Niezależnie od wyników plebiscytu, ze względów infrastrukturalnych, przyłączono do Polski również miasto Działdowo.

Ludność pozostała na terenie Warmii i Mazur była poddawana działaniom germanizacyjnym:  zamykano polskie szkoły, zakazywano druku polskich książek, aresztowano lokalnych działaczy, zmieniano polsko brzmiące nazwy miejscowości. W czasie II wojny światowej, ze względu na strategiczne położenie omawianego obszaru, znajdowały się na jego terenie liczne obiekty militarne: koszary wojskowe, kwatery dowódców, bunkry i schrony. W 1941 roku pod Kętrzynem wybudowana została kwatera główna Adolfa Hitlera – Wilczy Szaniec, w której trzy lata później doszło do nieudanego zamachu na dyktatora.

Ponowne przyłączenie do terytorium Polski Warmii i Mazur (tzw. Ziemie Odzyskane) po roku 1945, wywołało znaczące zmiany w strukturze lokalnej ludności. W latach 50. XX wieku prowadzone były akcje wysiedleńcze Mazurów na tereny Niemiec. Wielu autochtonów emigrowało tam jednak dobrowolnie, na skutek szykan i prześladowań, jakim byli poddawani ze strony ludności napływowej. W miejsce mieszkańców Mazur przybyła ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia, a także Polacy wracający z Syberii. W ramach akcji Wisła (1947 rok) w okolice Olsztyna przesiedlono Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej.

Mieszkańcy Warmii do roku 1945 tworzyli względnie spójną grupę etniczną, którą określa się mianem Warmiaków. Warmiacy z południa mówili po polsku (gwarą warmińską dialektu mazowieckiego), natomiast Warmiacy z północy po niemiecku (gwarą dialektu wysokopruskiego oraz dolnopruskiego), jednak mimo tej różnicy ich kultura ludowa (np. strój oraz tańce) była w znacznej mierze podobna. Podstawowym czynnikiem identyfikacyjnym był bowiem dla nich katolicyzm, który wyróżniał ich w protestanckich Prusach. Do dziś  charakterystyczne dla krajobrazu kulturowego Warmii są przydrożne kapliczki, które zachowują charakterystyczną formę architektoniczną nawiązującą do warmińskiego baroku lub neogotyku.

Identyfikacja Mazurów jako grupy etnicznej jest niełatwym zadaniem. Uznaje się, że są to potomkowie polskich osadników z Mazowsza, którzy w kilku falach osadnictwa zasiedlili południową i wschodnią część Prus Książęcych i którzy ulegli wymieszaniu z ludnością pruską oraz kolonistami z Rzeszy Niemieckiej. Wiadomości o życiu i obyczajach tej ludności są jednak bardzo fragmentaryczne. Mazurskie społeczności lokalne były dość mocno podzielone, a świadomość religijna była wśród nich o wiele silniejsza niż językowa. Gwara mazurska (zaliczana do dialektu mazowieckiego) stała się jednak współcześnie jednym z głównych wyróżników kulturowych tej grupy.

Warto zauważyć, że przed okresem rozbudzenia świadomości narodowej (mającej miejsce na przełomie XIX i XX wieku) zarówno polskojęzyczni Warmiacy i Mazurzy, jak i niemieckojęzyczni mieszkańcy Prus Wschodnich uważali się po prostu za „tutejszych”, ewentualnie za „Prusaków”. Kwestie narodowościowe, które stały się tak istotne po II wojnie światowej, wcześniej nie stanowiły dla mieszkańców rdzenia tożsamości.

Połączenie ziem warmińskiej i mazurskiej, przymusowa integracja zamieszkującej je ludności oraz odbywające się po 1945 roku ruchy migracyjne sprawiły, że obecnie nie istnieją żadne znaczące różnice językowe, wyznaniowe czy kulturowe między mieszkańcami Warmii oraz Mazur.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Warmia

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mazury

http://encyklopedia.warmia.mazury.pl/index.php/Strona_g%C5%82%C3%B3wna

https://strojeludowe.net/stroje/warminski/

http://domwarminski.pl/

https://przewodnikpomazurach.pl/2018/03/11/warmia-charakterystyka-regionu-dla-poczatkujacych-w-9-pytaniach-i-odpowiedziach/

https://culture.pl/pl/artykul/krajobraz-kulturowy-warmii-czyli-proba-malzenskiej-separacji

https://przewodnikpomazurach.pl/2014/10/29/kilka-slow-o-geografii-regionu/

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur. Od pradziejów do 1945 roku, Olsztyn 1992.

Burszta Józef (red.), Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.

Chojnacki Wladysław, Szkice z dziejów polskiej kultury na Mazurach i Warmii, Olsztyn 1983.

Filipkowski Tadeusz (red.), Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od 1871 do 1975 roku, Warszawa 1983.

Gancewski Jan, Lisowska Kinga, Rola kobiety na Warmii i Mazurach (XIX w. - pierwsza połowa XX w.), Olsztyn 2018.

Górski Karol, Problematyka dziejowa Warmii, Olsztyn 1977.