Ziemia sieradzko - łęczycka

Nazwa regionu została utworzona z połączenia nazw dwóch ziem: sieradzkiej (łac. terra Siradiae) i łęczyckiej (łac. terra Lanciciensis), a te z kolei powstały od nazw miast będących ich stolicami.

Nazwa Sieradz pochodzi najpewniej od imienia Wszerad, znaczącego „bądź wszystkim rad”, które z czasem zaczęło być zapisywano jako Sirad bądź Sierad. W średniowiecznych źródłach historycznych można odnaleźć różnorakie formy zapisu tego słowa, np. Ziraz, Chirask, Syradz, Siraz. W czasach nowożytnych utrwaliła się jednak forma Sieradz – potwierdza ją „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego” wydany na przełomie XIX i XX wieku.

Określenie Łęczyca pochodzi od charakterystycznych cech przyrodniczych tamtejszego terenu geograficznego, a więc od łęgów. Słowem tym określano w języku staropolskim równinny krajobraz podmokłych łąk, na którym występowały błota i trzęsawiska. Średniowieczne dokumenty posługiwały się najczęściej łacińską nazwą tego miasta – w zlatynizowanej formie jako Lucic notuje je chociażby Gall Anonim w swojej XII-wiecznej „Kronice polskiej”. Natomiast w XIX wieku powszechna już była nazwa Łęczyca, co potwierdza wspomniany „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego”.

Ziemia łęczycka położona jest w pasie nizin środkowej Polski wzdłuż rzek Neru i Bzury, zaś ziemia sieradzka znajduje się między Wartą a Pilicą.

Opisując te tereny, najczęściej utożsamia się je z jednostkami administracyjnymi, czyli księstwami z okresu rozbicia dzielnicowego (granica pomiędzy nimi biegła wzdłuż Neru i Wolbórki) lub województwami z okresu I Rzeczypospolitej. Województwo sieradzkie składało się wówczas z powiatów: sieradzkiego, szadkowskiego, piotrkowskiego i radomszczańskiego, a od połowy XVI wieku w skład województwa wchodziła jeszcze ziemia wieluńska. Województwo łęczyckie zaś obejmowało powiat łęczycki, orłowski i brzeziński.

W okresie zaborów oba województwa początkowo znalazły się pod zwierzchnictwem Prus Południowych, a następnie w obrębie Królestwa Polskiego – jednakże łęczyckie połączone zostało wówczas administracyjnie z Warszawą, a sieradzkie z Kaliszem.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ziemie te w znaczącej większości znalazły się na obszarze województwa łódzkiego, podobnie jak po zakończeniu II wojny światowej. Mieszczą się tam również współcześnie. Po reformie administracyjnej w 1999 roku ziemia łęczycka i ziemia sieradzka niemal w całości leżą na obszarze województwa łódzkiego; tylko niewielkie ich skrawki należą do województw mazowieckiego, wielkopolskiego i śląskiego.

Region charakteryzuje się krajobrazem nizinnym, specyficzne są dla niego szerokie doliny rzeczne (Dolina Bzury, Dolina Pilicy) i nieliczne kompleksy leśne. Wśród surowców naturalnych największą rolę pełni węgiel brunatny, który jest wydobywany w Bełchatowie (historyczna ziemia sieradzka) od lat 70. XX w.

Nie ulega wątpliwości, że tereny łęczycko-sieradzkie były zamieszkiwane już na przełomie VIII i IX wieku, czego dowodem jest istnienie grodziska w Tumie. Niegdyś przypuszczano, że zasiedlone były przez plemię Łęczycan oraz plemię Sieradzan (interpretowane też przez niektórych badaczy jako plemię Wierzyczan) – hipotezy te wciąż są jednak przedmiotem dyskusji. W X wieku opisywane tereny zostały przejęte przez Polan i stały się częścią ich państwa. Ze względu na położenie geograficzne i liczne szlaki handlowe stały się ważną częścią kontrolowanych przez nich ziem.

W średniowieczu i epoce nowożytnej osadnictwo na terenach sieradzko-łęczyckich rozwijało się systematycznie wraz z rozrostem jednostek miejskich. Przeważała tam własność szlachecka, a większość powierzchni stanowiły majątki ziemskie.

Olbrzymią zmianę w rozwoju sieci osadniczej spowodował wiek XIX. Zaczęły wówczas rozrastać się takie ośrodki jak Łask, Pabianice, Ozorków, Zduńska Wola, w których rozwijał się przemysł włókienniczy. Powodowało to migracje zarobkowe ludzi z terenów wiejskich do miast. Bezprecedensowym zjawiskiem była XIX-wieczna industrializacja Łodzi (mieszczącej się na terenie historycznej ziemi łęczyckiej). Opierała się ona na napływających do miasta rzemieślnikach różnych specjalności włókienniczych i fabrykach zakładanych przez niemieckich przemysłowców. W latach 30. XIX w. Łódź była nie tylko największym przedsiębiorstwem przemysłowym w Królestwie Polskim, ale też miastem wielokulturowym – około 40% mieszkańców stanowili wówczas Żydzi, a 10% Niemcy.

Historia ziemi łęczyckiej jako odrębnego regionu rozpoczyna się w 1138 roku. Wówczas to zmarł Bolesław Krzywousty, a w życie wszedł stworzony przez niego testament – akt prawno-polityczny wprowadzający podział terytorialny Polski między jego synów i ustalający zasady dziedziczenia tronu. Na mocy tej ustawy wyodrębnione zostało księstwo łęczyńskie, w skład którego weszły kasztelanie: Łęczyca, Sieradz, Spicymierz, Wolbórz, Rozprza, Żarnów i Małogoszcz. Księstwo to otrzymała wdowa po Krzywoustym  – Salomea z Bergu jako tzw. oprawę wdowią. Możliwe, że to z jej inicjatywy rozpoczęto budowę słynnej kolegiaty w Tumie. Po śmierci Salomei w roku 1144 księstwo łęczyckie miało zostać włączone do dzielnicy senioralnej, jednak zostało przejęte przez juniorów i stało się przedmiotem licznych sporów między synami Krzywoustego. Konflikty wynikały z faktu, że ziemie te, ze względu na zlokalizowanie między Małopolską a Wielkopolską, były wyjątkowo atrakcyjne z punktu widzenia strategii ekspansywnych.

W 1231 roku opisywane ziemie przejął Konrad I Mazowiecki. Kilkanaście lat później utracił część terenów po prawej stronie Pilicy (kasztelania żarnowska, skrzyńska i małogoska) na rzecz księstwa sandomierskiego. W tym okresie do księstwa łęczyckiego przyłączony został Inowłódz, odpadło natomiast Kutno, które przeszło do części mazowieckiej. Po śmierci Konrada władzę na tym terenie przejął jego drugi syn – Kazimierz I. W 1264 roku wydzielił on z księstwa łęczyckiego księstwo sieradzkie (w skład którego wchodziły kasztelanie sieradzka, spicymierska, rozpierska i większość wolborskiej), które przekazał swojemu synowi Leszkowi Czarnemu. Około 1420 roku dołączono do niego ziemię wieluńską (rudzką), która do końca XIII wieku stanowiła południowo-wschodnie rubieże Wielkopolski.

Od 1352 roku oba księstwa stały się częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego, uzyskując status województw, które w 1569 roku w praktycznie niezmienionych granicach weszły w obręb Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Stolica ziemi łęczyńskiej – Łęczyca została lokowana przed 1268 rokiem przez księcia Kazimierza I. Miasto znajdowało się w centrum ówczesnej Polski, więc było ważnym ośrodkiem władzy, miejscem świeckich zjazdów i kościelnych synodów. Na początku XIV wieku Kazimierz Wielki wzniósł tam warowny zamek, wokół którego powstała rzemieślniczo-handlowa osada. Rozwój Łęczycy został zahamowany w XVII wieku na skutek zniszczeń w czasie potopu szwedzkiego. Miasto straciło wówczas swoje znaczenie gospodarcze i polityczne, którego nie odzyskało już w kolejnych wiekach.

Stolica ziemi sieradzkiej – Sieradz wzmiankowany był już w „Złotej bulli papieża Innocentego II” z 1136 roku. W historii Polski Sieradz zapisał się przede wszystkim jako miejsce szlacheckich zjazdów. Na jednym z nich w 1383 roku wybrano na króla Polski Jadwigę Andegaweńską, a na innym w 1445 roku dokonano elekcji Kazimierza Jagiellończyka.

Województwo łęczyckie przetrwało do drugiego rozbioru Rzeczypospolitej (1793) – wówczas jako departament łęczycki przeszło w granice prowincji zwanej Prusami Południowymi. W czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815) ziemie te weszły w skład departamentu warszawskiego. Administracyjny związek z Mazowszem zachowały też w Królestwie Polskim (1816–1837 – województwo mazowieckie, 1837–1844 – gubernia mazowiecka, 1845–1866 – gubernia warszawska). Dopiero po 1867 r. znalazły się w obrębie guberni kaliskiej.

Również województwo sieradzkie w wyniku drugiego rozbioru Polski znalazło się pod panowaniem pruskim i weszło w obręb prowincji Prusy Południowe jako część departamentu kaliskiego. Pozostawało tam również po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. W czasach Królestwa Polskiego Sieradz należał do województwa kaliskiego (potem guberni kaliskiej), ale okoliczne tereny zostały podzielone – stworzono na przykład gubernię piotrkowską ze stolicą w Piotrkowie Trybunalskim.

W przypadku regionu łęczyńsko-sieradzkiego okres zaborów jest więc momentem rozbicia tradycyjnego, historycznego podziału ziem. Nowe granice zmieniły strukturę społeczną i kulturową tych regionów, prowadząc do zatracenia tożsamości, jaka wykształciła się tam przed wiekiem XVIII. Warunki życia istotnie zmieniło też powstawanie na tym obszarze w XIX wieku nowych ośrodków miejskich, przede wszystkim Łodzi, która stała się wiodącym centrum tkackim i sukienniczym i drugim (po Warszawie) największym miastem Królestwa Polskiego.

Ponowne scalenie ziemi łęczyckiej i sieradzkiej nastąpiło po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Utworzono wówczas województwo łódzkie, które swoim zasięgiem objęło zarówno powiat sieradzki, jak i łęczycki. Seria ataków lotnictwa niemieckiego na Polskę 1 września 1939 roku będąca początkiem II wojny światowej miała miejsce w Wieluniu. W okresie okupacji oba powiaty wcielono do III Rzeszy Niemieckiej.

Po II wojnie światowej podział administracyjny kraju ponownie wprowadził region sieradzki i łęczycki do województwa łódzkiego. W latach 1975–1998, kiedy nastąpiło rozdrobnienie województw, ziemia łęczycka podzielona została na województwa: płockie, łódzkie oraz konińskie, a ziemia sieradzka otrzymała własne województwo. Po zmianie administracyjnej w 1999 roku ponownie powiat łęczyński i sieradzki znalazły się w województwie łódzkim, choć ich granice uległy pewnym modyfikacjom w stosunku do poprzednich dziesięcioleci.

Omawiany teren można zaliczyć do regionu etnograficznego tzw. Polski środkowej, który z powodu swojego przejściowego charakteru (znajduje się pomiędzy innymi dużymi obszarami: Wielkopolską, Śląskiem, Małopolską i Mazowszem) cechuje się umiarkowaną specyfiką kultury materialnej i duchowej. Również gwary na tym terenie mają charakter przejściowy między trzema wielkimi dialektami polskimi: wielkopolskim, małopolskim i mazowieckim. Zanik kultury tradycyjnej na ziemi sieradzko-łęczyńskiej przyśpieszyła XIX-wieczna industrializacja i migracje mieszkańców ze wsi do miast.

Kultura ludowa tego terenu podlega podziałom analogicznym jak rozgraniczenia administracyjne, a więc obejmuje grupę sieradzką i łęczycką. Coraz częściej badacze wyodrębniają jeszcze trzecią grupę – wieluńską.

Najlepiej zachowanym i najbardziej charakterystycznym elementem tradycyjnej kultury są na omawianym obszarze stroje ludowe: wieluński, łęczycki i sieradzki, które pozostały w użyciu stosunkowo długo; ten ostatni noszony był przez mieszkańców jeszcze po II wojnie światowej. Interesującym przykładem kultury materialnej są również przeróżne ozdoby służące do dekoracji wnętrza chat: papierowe wycinanki (zwłaszcza w regionie sieradzkim), bibułowe wianki i bukiety oraz „pająki” wykonane ze słomy lub wydmuszek jaj, które zawieszano u belki sufitowej. Ciekawym elementem folkloru są też bez wątpienia legendy o Diable Borucie, który zgodnie z podaniami zamieszkuje podziemia zamku w Łęczycy.

Alina Kępińska, Historia regionu w. Dialekty i gwary polskie, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=leczyckie-historia-regionu

Alina Kępińska, Historia regionu w. Dialekty i gwary polskie, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=sieradzkie-historia

Alicja Woźniak, Strój łęczycki, https://strojeludowe.net/stroje/leczycki/

Alicja Woźniak, Strój sieradzki, https://strojeludowe.net/stroje/sieradzki/

Alicja Woźniak, Strój wieluński, https://strojeludowe.net/stroje/wielunski/

Multimedialna teka folkloru, http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

Legendy o diable Borucie, http://www.leczycki.pl/asp/legendy-o-diable-borucie,9,artykul,1,1054

Rys historyczny Ziemi Wieluńskiej, http://www.map4u.pl/pl/poi/2592

Jan Dekowski, Hauke Zbigniew, Folklor Ziemi Łęczyckiej, Warszawa 1981.

Jadwiga Grodzka, Łęczyca i okolice, Łódź 1972.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 22, Łęczyckie, Wrocław-Poznań 1964.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 46, Kaliskie i Sieradzkie, Wrocław-Poznań 1967.

Wacław Piotrowski (red.), Województwo sieradzkie. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju, Łódź 1980.

Ryszard Rosin, Łęczyca. Monografia miasta do 1990 roku, Łęczyca 2001.

Andrzej Ruszkowski, Sieradz i okolice. Przewodnik turystyczny, Sieradz 2000.

Józef Śmiałowski (red.), Szkice z dziejów Sieradzkiego, Warszawa 1977.

Stanisław Zajączkowski, Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Łódź 1951.