Chałupa

Chałupa z Męki, przełom XIX/XX w., Sieradzki Park Etnograficzny. Fot. P. Kieroń, 2013 r., Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Region

Ziemia sieradzko - łęczycka

Charakterystycznym elementem tradycyjnej kultury tego regionu są stroje ludowe: wieluński, łęczycki i sieradzki, które pozostały w użyciu stosunkowo długo; ten ostatni noszony był przez mieszkańców jeszcze po II wojnie światowej.

Obszar Ziemi Sieradzko-Łęczyckiej można zaliczyć do regionu etnograficznego tzw. Polski środkowej, który z powodu swojego przejściowego charakteru (znajduje się pomiędzy innymi dużymi obszarami: Wielkopolską, Śląskiem, Małopolską i Mazowszem) cechuje się umiarkowaną specyfiką kultury materialnej i duchowej. Również gwary na tym terenie mają charakter przejściowy między trzema wielkimi dialektami polskimi: wielkopolskim, małopolskim i mazowieckim. Zanik kultury tradycyjnej na ziemi sieradzko-łęczyńskiej przyśpieszyła XIX-wieczna industrializacja i migracje mieszkańców ze wsi do miast.

Kultura ludowa tego terenu podlega podziałom analogicznym jak rozgraniczenia administracyjne, a więc obejmuje grupę sieradzką i łęczycką. Coraz częściej badacze wyodrębniają jeszcze trzecią grupę – wieluńską.

Najlepiej zachowanym i najbardziej charakterystycznym elementem tradycyjnej kultury są na omawianym obszarze stroje ludowe: wieluński, łęczycki i sieradzki, które pozostały w użyciu stosunkowo długo; ten ostatni noszony był przez mieszkańców jeszcze po II wojnie światowej. Interesującym przykładem kultury materialnej są również przeróżne ozdoby służące do dekoracji wnętrza chat: papierowe wycinanki (zwłaszcza w regionie sieradzkim), bibułowe wianki i bukiety oraz „pająki” wykonane ze słomy lub wydmuszek jaj, które zawieszano u belki sufitowej. Ciekawym elementem folkloru są też bez wątpienia legendy o Diable Borucie, który zgodnie z podaniami zamieszkuje podziemia zamku w Łęczycy.

Nazwa

Nazwa regionu została utworzona z połączenia nazw dwóch ziem: sieradzkiej (łac. terra Siradiae) i łęczyckiej (łac. terra Lanciciensis), a te z kolei powstały od nazw miast będących ich stolicami.

Nazwa Sieradz pochodzi najpewniej od imienia Wszerad, znaczącego „bądź wszystkim rad”, które z czasem zaczęło być zapisywano jako Sirad bądź Sierad. W średniowiecznych źródłach historycznych można odnaleźć różnorakie formy zapisu tego słowa, np. Ziraz, Chirask, Syradz, Siraz. W czasach nowożytnych utrwaliła się jednak forma Sieradz – potwierdza ją „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego” wydany na przełomie XIX i XX wieku.

Określenie Łęczyca pochodzi od charakterystycznych cech przyrodniczych tamtejszego terenu geograficznego, a więc od łęgów. Słowem tym określano w języku staropolskim równinny krajobraz podmokłych łąk, na którym występowały błota i trzęsawiska. Średniowieczne dokumenty posługiwały się najczęściej łacińską nazwą tego miasta – w zlatynizowanej formie jako Lucic notuje je chociażby Gall Anonim w swojej XII-wiecznej „Kronice polskiej”. Natomiast w XIX wieku powszechna już była nazwa Łęczyca, co potwierdza wspomniany „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego”.

Terytorium

Ziemia łęczycka położona jest w pasie nizin środkowej Polski wzdłuż rzek Neru i Bzury, zaś ziemia sieradzka znajduje się między Wartą a Pilicą.

Opisując te tereny, najczęściej utożsamia się je z jednostkami administracyjnymi, czyli księstwami z okresu rozbicia dzielnicowego (granica pomiędzy nimi biegła wzdłuż Neru i Wolbórki) lub województwami z okresu I Rzeczypospolitej. Województwo sieradzkie składało się wówczas z powiatów: sieradzkiego, szadkowskiego, piotrkowskiego i radomszczańskiego, a od połowy XVI wieku w skład województwa wchodziła jeszcze ziemia wieluńska. Województwo łęczyckie zaś obejmowało powiat łęczycki, orłowski i brzeziński.

W okresie zaborów oba województwa początkowo znalazły się pod zwierzchnictwem Prus Południowych, a następnie w obrębie Królestwa Polskiego – jednakże łęczyckie połączone zostało wówczas administracyjnie z Warszawą, a sieradzkie z Kaliszem.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ziemie te w znaczącej większości znalazły się na obszarze województwa łódzkiego, podobnie jak po zakończeniu II wojny światowej. Mieszczą się tam również współcześnie. Po reformie administracyjnej w 1999 roku ziemia łęczycka i ziemia sieradzka niemal w całości leżą na obszarze województwa łódzkiego; tylko niewielkie ich skrawki należą do województw mazowieckiego, wielkopolskiego i śląskiego.

Region charakteryzuje się krajobrazem nizinnym, specyficzne są dla niego szerokie doliny rzeczne (Dolina Bzury, Dolina Pilicy) i nieliczne kompleksy leśne. Wśród surowców naturalnych największą rolę pełni węgiel brunatny, który jest wydobywany w Bełchatowie (historyczna ziemia sieradzka) od lat 70. XX w.

Osadnictwo

Nie ulega wątpliwości, że tereny łęczycko-sieradzkie były zamieszkiwane już na przełomie VIII i IX wieku, czego dowodem jest istnienie grodziska w Tumie. Niegdyś przypuszczano, że zasiedlone były przez plemię Łęczycan oraz plemię Sieradzan (interpretowane też przez niektórych badaczy jako plemię Wierzyczan) – hipotezy te wciąż są jednak przedmiotem dyskusji. W X wieku opisywane tereny zostały przejęte przez Polan i stały się częścią ich państwa. Ze względu na położenie geograficzne i liczne szlaki handlowe stały się ważną częścią kontrolowanych przez nich ziem.

W średniowieczu i epoce nowożytnej osadnictwo na terenach sieradzko-łęczyckich rozwijało się systematycznie wraz z rozrostem jednostek miejskich. Przeważała tam własność szlachecka, a większość powierzchni stanowiły majątki ziemskie.

Olbrzymią zmianę w rozwoju sieci osadniczej spowodował wiek XIX. Zaczęły wówczas rozrastać się takie ośrodki jak Łask, Pabianice, Ozorków, Zduńska Wola, w których rozwijał się przemysł włókienniczy. Powodowało to migracje zarobkowe ludzi z terenów wiejskich do miast. Bezprecedensowym zjawiskiem była XIX-wieczna industrializacja Łodzi (mieszczącej się na terenie historycznej ziemi łęczyckiej). Opierała się ona na napływających do miasta rzemieślnikach różnych specjalności włókienniczych i fabrykach zakładanych przez niemieckich przemysłowców. W latach 30. XIX w. Łódź była nie tylko największym przedsiębiorstwem przemysłowym w Królestwie Polskim, ale też miastem wielokulturowym – około 40% mieszkańców stanowili wówczas Żydzi, a 10% Niemcy.

 

Krótki rys historyczny

Historia ziemi łęczyckiej jako odrębnego regionu rozpoczyna się w 1138 roku. Wówczas to zmarł Bolesław Krzywousty, a w życie wszedł stworzony przez niego testament – akt prawno-polityczny wprowadzający podział terytorialny Polski między jego synów i ustalający zasady dziedziczenia tronu. Na mocy tej ustawy wyodrębnione zostało księstwo łęczyńskie, w skład którego weszły kasztelanie: Łęczyca, Sieradz, Spicymierz, Wolbórz, Rozprza, Żarnów i Małogoszcz. Księstwo to otrzymała wdowa po Krzywoustym  – Salomea z Bergu jako tzw. oprawę wdowią. Możliwe, że to z jej inicjatywy rozpoczęto budowę słynnej kolegiaty w Tumie. Po śmierci Salomei w roku 1144 księstwo łęczyckie miało zostać włączone do dzielnicy senioralnej, jednak zostało przejęte przez juniorów i stało się przedmiotem licznych sporów między synami Krzywoustego. Konflikty wynikały z faktu, że ziemie te, ze względu na zlokalizowanie między Małopolską a Wielkopolską, były wyjątkowo atrakcyjne z punktu widzenia strategii ekspansywnych.

W 1231 roku opisywane ziemie przejął Konrad I Mazowiecki. Kilkanaście lat później utracił część terenów po prawej stronie Pilicy (kasztelania żarnowska, skrzyńska i małogoska) na rzecz księstwa sandomierskiego. W tym okresie do księstwa łęczyckiego przyłączony został Inowłódz, odpadło natomiast Kutno, które przeszło do części mazowieckiej. Po śmierci Konrada władzę na tym terenie przejął jego drugi syn – Kazimierz I. W 1264 roku wydzielił on z księstwa łęczyckiego księstwo sieradzkie (w skład którego wchodziły kasztelanie sieradzka, spicymierska, rozpierska i większość wolborskiej), które przekazał swojemu synowi Leszkowi Czarnemu. Około 1420 roku dołączono do niego ziemię wieluńską (rudzką), która do końca XIII wieku stanowiła południowo-wschodnie rubieże Wielkopolski.

Od 1352 roku oba księstwa stały się częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego, uzyskując status województw, które w 1569 roku w praktycznie niezmienionych granicach weszły w obręb Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Stolica ziemi łęczyńskiej – Łęczyca została lokowana przed 1268 rokiem przez księcia Kazimierza I. Miasto znajdowało się w centrum ówczesnej Polski, więc było ważnym ośrodkiem władzy, miejscem świeckich zjazdów i kościelnych synodów. Na początku XIV wieku Kazimierz Wielki wzniósł tam warowny zamek, wokół którego powstała rzemieślniczo-handlowa osada. Rozwój Łęczycy został zahamowany w XVII wieku na skutek zniszczeń w czasie potopu szwedzkiego. Miasto straciło wówczas swoje znaczenie gospodarcze i polityczne, którego nie odzyskało już w kolejnych wiekach.

Stolica ziemi sieradzkiej – Sieradz wzmiankowany był już w „Złotej bulli papieża Innocentego II” z 1136 roku. W historii Polski Sieradz zapisał się przede wszystkim jako miejsce szlacheckich zjazdów. Na jednym z nich w 1383 roku wybrano na króla Polski Jadwigę Andegaweńską, a na innym w 1445 roku dokonano elekcji Kazimierza Jagiellończyka.

Województwo łęczyckie przetrwało do drugiego rozbioru Rzeczypospolitej (1793) – wówczas jako departament łęczycki przeszło w granice prowincji zwanej Prusami Południowymi. W czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815) ziemie te weszły w skład departamentu warszawskiego. Administracyjny związek z Mazowszem zachowały też w Królestwie Polskim (1816–1837 – województwo mazowieckie, 1837–1844 – gubernia mazowiecka, 1845–1866 – gubernia warszawska). Dopiero po 1867 r. znalazły się w obrębie guberni kaliskiej.

Również województwo sieradzkie w wyniku drugiego rozbioru Polski znalazło się pod panowaniem pruskim i weszło w obręb prowincji Prusy Południowe jako część departamentu kaliskiego. Pozostawało tam również po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. W czasach Królestwa Polskiego Sieradz należał do województwa kaliskiego (potem guberni kaliskiej), ale okoliczne tereny zostały podzielone – stworzono na przykład gubernię piotrkowską ze stolicą w Piotrkowie Trybunalskim.

W przypadku regionu łęczyńsko-sieradzkiego okres zaborów jest więc momentem rozbicia tradycyjnego, historycznego podziału ziem. Nowe granice zmieniły strukturę społeczną i kulturową tych regionów, prowadząc do zatracenia tożsamości, jaka wykształciła się tam przed wiekiem XVIII. Warunki życia istotnie zmieniło też powstawanie na tym obszarze w XIX wieku nowych ośrodków miejskich, przede wszystkim Łodzi, która stała się wiodącym centrum tkackim i sukienniczym i drugim (po Warszawie) największym miastem Królestwa Polskiego.

Ponowne scalenie ziemi łęczyckiej i sieradzkiej nastąpiło po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Utworzono wówczas województwo łódzkie, które swoim zasięgiem objęło zarówno powiat sieradzki, jak i łęczycki. Seria ataków lotnictwa niemieckiego na Polskę 1 września 1939 roku będąca początkiem II wojny światowej miała miejsce w Wieluniu. W okresie okupacji oba powiaty wcielono do III Rzeszy Niemieckiej.

Po II wojnie światowej podział administracyjny kraju ponownie wprowadził region sieradzki i łęczycki do województwa łódzkiego. W latach 1975–1998, kiedy nastąpiło rozdrobnienie województw, ziemia łęczycka podzielona została na województwa: płockie, łódzkie oraz konińskie, a ziemia sieradzka otrzymała własne województwo. Po zmianie administracyjnej w 1999 roku ponownie powiat łęczyński i sieradzki znalazły się w województwie łódzkim, choć ich granice uległy pewnym modyfikacjom w stosunku do poprzednich dziesięcioleci.

Kultura ludowa

Omawiany teren można zaliczyć do regionu etnograficznego tzw. Polski środkowej, który z powodu swojego przejściowego charakteru (znajduje się pomiędzy innymi dużymi obszarami: Wielkopolską, Śląskiem, Małopolską i Mazowszem) cechuje się umiarkowaną specyfiką kultury materialnej i duchowej. Również gwary na tym terenie mają charakter przejściowy między trzema wielkimi dialektami polskimi: wielkopolskim, małopolskim i mazowieckim. Zanik kultury tradycyjnej na ziemi sieradzko-łęczyńskiej przyśpieszyła XIX-wieczna industrializacja i migracje mieszkańców ze wsi do miast.

Kultura ludowa tego terenu podlega podziałom analogicznym jak rozgraniczenia administracyjne, a więc obejmuje grupę sieradzką i łęczycką. Coraz częściej badacze wyodrębniają jeszcze trzecią grupę – wieluńską.

Najlepiej zachowanym i najbardziej charakterystycznym elementem tradycyjnej kultury są na omawianym obszarze stroje ludowe: wieluński, łęczycki i sieradzki, które pozostały w użyciu stosunkowo długo; ten ostatni noszony był przez mieszkańców jeszcze po II wojnie światowej. Interesującym przykładem kultury materialnej są również przeróżne ozdoby służące do dekoracji wnętrza chat: papierowe wycinanki (zwłaszcza w regionie sieradzkim), bibułowe wianki i bukiety oraz „pająki” wykonane ze słomy lub wydmuszek jaj, które zawieszano u belki sufitowej. Ciekawym elementem folkloru są też bez wątpienia legendy o Diable Borucie, który zgodnie z podaniami zamieszkuje podziemia zamku w Łęczycy.

Netografia

Alina Kępińska, Historia regionu w. Dialekty i gwary polskie, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=leczyckie-historia-regionu

Alina Kępińska, Historia regionu w. Dialekty i gwary polskie, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=sieradzkie-historia

Alicja Woźniak, Strój łęczycki, https://strojeludowe.net/stroje/leczycki/

Alicja Woźniak, Strój sieradzki, https://strojeludowe.net/stroje/sieradzki/

Alicja Woźniak, Strój wieluński, https://strojeludowe.net/stroje/wielunski/

Multimedialna teka folkloru, http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

Legendy o diable Borucie, http://www.leczycki.pl/asp/legendy-o-diable-borucie,9,artykul,1,1054

Rys historyczny Ziemi Wieluńskiej, http://www.map4u.pl/pl/poi/2592

Literatura

Jan Dekowski, Hauke Zbigniew, Folklor Ziemi Łęczyckiej, Warszawa 1981.

Jadwiga Grodzka, Łęczyca i okolice, Łódź 1972.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 22, Łęczyckie, Wrocław-Poznań 1964.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 46, Kaliskie i Sieradzkie, Wrocław-Poznań 1967.

Wacław Piotrowski (red.), Województwo sieradzkie. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju, Łódź 1980.

Ryszard Rosin, Łęczyca. Monografia miasta do 1990 roku, Łęczyca 2001.

Andrzej Ruszkowski, Sieradz i okolice. Przewodnik turystyczny, Sieradz 2000.

Józef Śmiałowski (red.), Szkice z dziejów Sieradzkiego, Warszawa 1977.

Stanisław Zajączkowski, Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Łódź 1951.

Strój letni, wnętrze chałupy

Strój letni, wnętrze chałupy, Sieradzki Park Etnograficzny. Fot. K. Gara, 2008 r. Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Wnętrze chałupy, Sieradzki Park Etnograficzny.

Wnętrze chałupy, Sieradzki Park Etnograficzny. Fot. P. Kieroń, 2013 r., Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Wnętrze chałupy, Sieradzki Park Etnograficzny

Wnętrze chałupy, Sieradzki Park Etnograficzny. Fot. P. Kieroń, 2013 r., Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu, muzeum-sieradz.com.pl/ 

Strój letni, Sieradzki Park Etnograficzny.

Strój letni, Sieradzki Park Etnograficzny. Fot. K. Gara, 2008 r., Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Mężatki w strojach świątecznych, lata 20-te XX wieku

Mężatki w strojach świątecznych, lata 20-te XX w. Archiwum Fotograficzne Działu Etnografii Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Dyngus w Chojnym

Dyngus w Chojnym, 2005 r. Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Obraz "Wielkanoc", autorstwa Stanisława Korpy z wsi Ruda.

Obraz "Wielkanoc", autorstwa Stanisława Korpy z wsi Ruda. Fot. K. Antczak, 1981 r., ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Wycinanki cacko rózga

Wycinanki cacko rózga, J. Chaładaj. Ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Sieradzu.muzeum-sieradz.com.pl/ 

Rzeźba "z zielem w Zielną", autorstwa Stanisława Korpy z wsi Ruda

Rzeźba "z zielem w Zielną", autorstwa Stanisława Korpy z wsi Ruda. Fot. K. Antczak, 1981 r., ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Dziewczyny w strojach ludowych z wsi Zapusta Mała

Dziewczyny w strojach ludowych z wsi Zapusta Mała, lata 50-te XX w. Ze zbiorów Archiwum Działu Etnograficznego Muzeum Okręgowego w Sieradzu. muzeum-sieradz.com.pl/ 

Kobieta w stroju ludowym z wsi Męka

Kobieta w stroju ludowym z wsi Męka, zbiory etnograficzne Jana i Bronisławy Dekowskich. Fot. H. Świątkowski, 1949 r., Archiwum Działu Etnografii Muzeum Okręgowego w Sieradzu, muzeum-sieradz.com.pl/ 

W regionie

Region łęczycki

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region sieradzki

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region piotrkowski

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region wieluński

Więcej

Zobacz także

Stara wioska na  Kujawach

Region

Kujawy

Więcej

Chałupa z Dźwierszna Wielkiego

Region

Wielkopolska

Więcej

Cerkiew w miejscowości Stary Kornin (powiat hajnowski), 1994 r.

Region

Podlasie

Więcej

Starszy człowiek idzie polną drogą a za nim podąża pies.

Region

Przesiedleńcy i mniejszości

Więcej

Kobieta w tradycyjnym stroju kresowiaków wileńsckich.

Region

Ziemia Lubuska

Więcej

Niedziela św. Rocha

Region

Mazowsze

Więcej

Region

Warmia i Mazury

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region

Pomorze Zachodnie

Więcej

Członkinie Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera" w strojach łemkowskich ze wschodniej Łemkowszczyzny.

Region

Dolny Śląsk

Więcej

Izba przystrojona do wieczerzy wigilijnej, fragment ekspozycji Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 2009 r.

Region

Małopolska

Więcej

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%