Region sieradzki

Nazwa regionu sieradzkiego pochodzi od nazwy jego stolicy – Sieradza.

Etnograficzny zasięg regionu sieradzkiego obejmuje zachodnią część województwa łódzkiego, nad Wartą oraz jej górnymi prawobrzeżnymi dopływami: Widawką oraz Grabią i Niecieczą. Regiony sąsiadujące to wielkopolski od zachodu, piotrkowski na wschodzie, wieluński na południu, oraz łęczycki na północy. Są to tereny rolnicze z piękną przyrodą, dużą ilością lasów i łąk.

Region umiejscowiony jest na pograniczu makroregionów: Wielkopolski, Śląska, Małopolski i Mazowsza. Mimo wpływów zachował swoją odrębność w sztuce ludowej, stroju, muzyce i w występowaniu niektórych zwyczajów i obrzędów.

Historyczne jest to obszar ziemi sieradzko – łęczyckiej, w skład której wchodziły dobra królewskie, biskupie i majątki szlacheckie. Na rozwój kultury chłopskiej i jej przemiany miało wpływ uwłaszczenie w 1864 roku, oraz migracje zarobkowe do Łodzi i za granicę do Niemiec. Obok cech wspólnych wyznaczających region, można wyróżnić kilka odmian lokalnych: klonowską wokół Klonowej - z wpływami wieluńskimi, monicką wokół Sieradza i łaską, rozpowszechnioną wokół Dobronia.

Gwara i folklor słowny

Analizując przebieg granic dialektów językowych, należy stwierdzić, że sieradzkie to krzyżowanie się i wpływy sąsiadów - od południowego zachodu Śląska, od zachodu Wielkopolski a od wschodu Małopolski.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Folklor muzyczny w tym regionie kontynuowany jest w zespołach ludowych, których repertuar opiera się na obrzędowości rodzinnej i dorocznej. Są to pieśni i przyśpiewki śpiewane podczas chrztu, wesela i pogrzebu, oraz świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocnych.

Charakterystyczne tańce to owijok - rodzaj oberka śpiewanego, drygany - polka drobna, oraz tańce weselne jak chodzony, służba. Sieradzkie tańce obrzędowe rozsławiły w Polsce i poza granicami Zespół Obrzędowy z Chojnego, Zespół Śpiewaczo-Obrzędowy Kliczkowianki i inne.

Obyczaje i obrzędy

Tradycyjne doroczne obrzędy widoczne są podczas Bożego Narodzenia. Na początku XX wieku w wigilię podawano ciemieniuchę, czyli polewkę z nasion konopii i kluski z żytniej mąki tzw. tulanki, a także rozpoczynano kolędowanie. W drugi dzień świąt chodzili z szopką kolędnicy zwani Herodami. W ostatnim dniu karnawału zwanym ostatkami, po wsi sieradzkiej chodziły maszkary zapustne. Do bardzo charakterystycznych postaci należy miś z grochowin prowadzony przez parobka zwanego Maciuś. Archaicznym obrzędem zapustnym kultywowanym w powiecie łaskim był siemieniec, taniec mężczyzn w zamkniętym pomieszczeniu, którzy w szyku korowodowym jeden za drugim prowadzeni byli przez żonatego mężczyznę, który smagał uczestników batem lub miotłą. Bicie to forma magiczna która miała zapobiec pokładaniu się zboża przed żniwami. Innym zwyczajem był cymber czyli obwożenie po wsi młodych mężatek. W czasie Świąt Wielkanocnych zachował się zwyczaj trzymania straży przy Grobie Pańskim przez tzw. Turków. W drugi dzień świąt po wsi sieradzkiej chodziło kilka grup, najmłodsze dzieci z pasyjką, dziewczęta z gaikiem, a mężczyźni z wózkiem dyngusowym. W oktawę Bożego Ciała święci się wianki, a rok obrzędowy zamykają dożynki.

Strój

Strój kobiecy składał się z tych samych elementów, co w innych regionach: z samodziałowej kiecki, czyli wełniaka, zapaski do pasa i na ramiona, lub sukienki letniej zwanej stónikiem. Do niej zakładany był uszyty z fabrycznej tkaniny fartuch, dookolnie haftowany, kaftan zwany szackiem i lniana koszula bez kołnierzyka z nakładaną kryzką. Strój uzupełniały niezwykle charakterystyczne czepce zwane kopkami, chustki na głowę i buty. Podstawową barwą w wełniakach tzw. burokach była czerwień, a paski najczęściej były czarne i zielone. W okresie międzywojennym wprowadzono trwającą do dzisiaj modę noszenia sukienek stoników, o kroju podobnym do wełniaków, szytych z fabrycznych materiałów: jednokolorowych wełenek, kaszmirów w kwiatki lub kretonów. Ozdobą staników były misternie ułożone zaszycia tkaniny, które zwano wodami, oraz haft w tzw. foremki. Stroje sieradzkie spośród innych regionów wyróżniają fartuchy z tkanin fabrycznych, noszone do letnich sukienek, które zaczęły być modne w XIX wieku i w pierwszych latach XX wieku. Świąteczne i ślubne suknie szyto z cienkiej wełenki, zwłaszcza z marynusu, robocze i do wyjścia – z tkanin bawełnianych: perkalu, płócienka, lub samodziałowego płótna, które drukowano. Perkale i płótna wyróżniające ten region były w czerwone lub niebieskie paseczki. Hafty na dziewiętnastowiecznych zapaskach były skromne i wykonywano je włóczką. Zapaski późniejsze, z lat 1918–1957, charakteryzują się zwartą, szlakową kompozycją o wzorach stylizowanych kwiatów, wykonywaną różnokolorowymi bawełnianymi nićmi. Motywy zapożyczano z drukowanych wstążek lub chustek oraz wyrobów tekstylnych pochodzenia miejskiego. Tworzą one wzdłuż brzegów szlaki kolorowych lub białych haftów. Wykonane są ściegiem płaskim, którego technika polega na rysowaniu konturu i wypełnieniu go przeciąganymi nićmi, ściśle do siebie przylegającymi.

Mężczyźni, tak jak i w innych regionach, wcześniej zastąpili strój tradycyjny ubiorem miejskim. Na przełomie XIX i XX wieku strój męski szyty był z samodziałowych tkanin wełnianych własnej produkcji. Powszechnie noszono lniane koszule o kroju przyramkowym bez zdobień. Zakładano na nie lejbik, czyli kamizelę z jednobarwnej tkaniny, czarnej lub granatowej przeróbki, w drobne czerwono-niebieskie lub czerwono-granatowe paseczki.

Bardzo charakterystycznym elementem był samodziałowy spencer do pasa, z długimi rękawami, z tłem czerwonym, modrym lub granatowym w brążeczki, czyli poziome paseczki w kolorach, np. czarnym, żółtym, zielonym. Do tego zakładano portki z fartuszkiem, czyli z klapką z przodu, z czerwonym, zielonym lub niebieskim tłem w pionowe paski. Wierzchnim nakryciem męskim była granatowa sukmana z wyłogami, która ozdobiona była amarantowym lub czerwonym szamerunkiem, czyli naszytymi sznureczkami. Sukmanę przewiązywano pasem skórzanym, tzw. trzosem, lub samodziałowym wełnianym w paski. W zimie noszono kożuchy. Okrycie głowy stanowiły: rogatki, kaszkiety, maciejówki, kapelusze filcowe. Latem słomiane, a zimą czapki z barankiem. Na nogi wciągano długie, skórzane oficerki.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Do początku XX wieku budownictwo mieszkalne było drewniane, z domami typu szerokofrontowego, składającymi się z dwóch izb i dwóch komór. Posiadały ściany zrębowe, węgłowane na rybi ogon, dach czterospadowy kryty był słomą. We wsiach Chojne, Monice, Zapusty Małe, Bożewiska i Woźniki, budynki mieszkalne miały wspólny dach z zabudową gospodarczą.

Zabytki materialne

W Sieradzu znajduje się Sieradzki Park Etnograficzny, a w terenie można jeszcze zobaczyć ginące budownictwo drewniane, wiatrak w Klonowej, wiele dworów, oraz zabytkowych budowli sakralnych.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

W zakresie sztuk plastycznych wysoką pozycję zajmuje rzeźba. Jednymi z najbardziej znanych rzeźbiarzy jest Szczepan Mucha.  Z regionem sieradzkim kojarzony jest także Stanisław Korpa z Rudy i Jerzy Kaczmarek z Wróblewa. W Sieradzu wybitnym garncarzem był Hieronim Muszyński, którego ceramika zdobiona była pobiałką i glazurowana w kolorze jasno i ciemnobrązowym, zielonym i kremowym. Znane były figurki Jadwigi Grali z Burzenina. Charakterystyczne wycinanki były okrągłe, kwadratowe – rogate, pasowe lolki i kozoki, a przede wszystkim wielobarwne mazury. Do najwybitniejszych wycinankarek sieradzkich należą Józefa Chaładaj, Rozalia Slipek i Marianna Balcerzak. Kontynuatorkami są dzisiaj Kazimiera Balcerzak, Aleksandra Adamas, Grażyna Kwapisz i Anna Curuł. Wykonywane są bibułowe wianki koronki i płaskie bukiety o różnych kwiatkach, w tym charakterystyczne orginiowe, które przypominają kwiaty georgini, czyli dalii, a także koronki rurkowe i płaskie wykonane z kolorowego papieru.

Tradycyjne kulinaria

Smaki sieradzkie to zalewajka, kartofle z gziczką, kwasica, prażoki, plendze, zupa z bani z włochatymi kluseczkami, zupa grzybowa z kaszą gryczaną.

Rys historyczny

http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

Folklor muzyczny, słowno- muzyczny i taniec

http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

Obyczaje i obrzędy

http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

Strój

http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

https://www.facebook.com/formacjastepbystep/?locale=pl_PL

https://strojeludowe.net/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/

1. Kieroń P., 2011, Sieradzka sztuka ludowa- krótka charakterystyka, [w:] Cacka, mazury i lalki, czyli sztuka sieradzka. Wystawa czasowa 28 sierpnia – 9 października 2011, s. 37-50.
2. Dekowski J.P., 1959, Strój sieradzki, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, Wrocław.
3. Dziurowicz-Kaszuba M.,Dahlig P., 2020, Sieradzki folklor muzyczny,Łódź.
4. (red) B. Kopczyńska - Jaworska, A. Nadolska - Styczyńska, A. Twardowska, Na styku regionów. Dziedzictwo kultury ludowej województwa łódzkiego, Pułtusk, s.83-160.
5. Cieśla- Rejnussowa Z., 1956, Sztuka ludowa w sieradzkim, „Polska Sztuka Ludowa”, nr 6, s. 297 -314.
6. Lech J., 1979, Tradycyjny dom chłopski i jego użytkowanie na obszarze środkowej Polski, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 20, s. 5-165.
7. Piotrowski W., red. t., 1980, Województwo sieradzkie. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju, Łódź – Sieradz.
8. Plucińska A., 2021, Nożycami opowiedziane. Wycinanki w województwie łódzkim, Łódź.
9. Woźniak A., 2019, Wzornik. Szycie opoczyńskie, łowickie, sieradzkie, Łódź.
10. Woźniak A., 2023, Strojne brążki, paradne ubiory. Różnorodność w województwie łódzkim, Lubochnia.