Region łęczycki
Folklor ziemi łęczyckiej znany jest głównie z legendy o diable Borucie, którego nazwa wywodzi się od boru i wiąże się z dawnymi, przedchrześcijańskimi demonami leśnymi zamieszkującymi bagna. Podczas Wigilii dzielono się opłatkiem i jabłkiem; wierzono, że młodym zapewni ono rumieńce, a starszym siły do pracy. Kultywowany był obrzęd tzw. wiljorzy – chłopców przebranych w stroje, wykonane z drewna i papieru. Chodzono tu również z szopką. We wsiach dworskich kolędowały grupki fornali oraz wiejskich kawalerów z batami wydającymi głośny dźwięk (tzw. obhukiwanie, i opękiwanie); następnie składano życzenia. Do II wojny św. tradycją było chodzenie z gaikiem oraz z kurkiem – symbolem wiosny i urodzaju. Do tradycyjnego rękodzieła, wykonywanego tylko w tym regionie, należą chusty kamelowe.
Tekst i konsultacja mapy: Alicja Woźniak
Nazwa
Region łęczycki bierze swą nazwę od głównego ośrodka regionu – Łęczycy.
Terytorium
Granice regionu łęczyckiego wyznaczały w sposób naturalny rzeki: Ner od zachodu i od południa na linii Stryków-Zgierz; od północy Bzura aż po Kłodawę i Krośniewice; na wschodzie obszar na obu brzegach rzeczki Moszczenicy. Są to tereny niziny środkowej Polski i tylko częściowo Wyżyny Łódzkiej.
Osadnictwo
W II połowie XVIII w. na grunty arcybiskupie przybywają koloniści zwani olendrami, co wiąże się z rolnictwem ale przede wszystkim z przemysłem - napływają sukiennicy z zaboru pruskiego, małorolni chłopi, rzemieślnicy i handlarze.
Krótki rys historyczny
Ziemia łęczycka z centralnie położoną Łęczycą była ważnym, książęcym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym już od XIII wieku. Za czasów Kazimierza Wielkiego była siedzibą starosty i wojewody. Przechodziły tu ważne szlaki handlowe z Wielkopolski na Mazowsze, z Małopolski na Kujawy i Pomorze. Istniały tu dobra królewskie, duchowne i szlacheckie. Wysokiej jakości ziemie dawały podstawę do rozwoju uprawy warzyw, przez co łęczyckie stało się warzywnym zapleczem szybko rozwijającej się aglomeracji łódzkiej.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Folklor ziemi łęczyckiej znany jest głównie z legendy o diable Borucie. Nazwa Boruty pochodzi od boru i wiąże się z dawnymi, przedchrześcijańskimi demonami leśnymi. Łęczyca położona jest wśród bagien i podmokłych terenów, wśród których widywano demony, nieziemskie istoty takie jak strzygi, zmory, południce i widma. Postacią pojawiającą się jednak najczęściej był diabeł Boruta. W przekazie ustnym istniał jako Boruta szlachcic w kontuszu, pan na zamku, Boruta czarny, Boruta błotny, którego można było spotkać na łąkach, Boruta topielec mieszkający w wodach Bzury, Boruta w postaci sowy strzegącej skarby, Boruta wietrny czy Boruta fircyk – panek, spędzający czas w karczmach.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor muzyczny regionu łęczyckiego kontynuowany jest przez Kapelę Tadeusza Kubiaka. Zespół zaliczany jest do autentycznych, w którego repertuarze znajdują się: kujony, zawijosy, zabłocioki, mazury i oberki.
Obyczaje i obrzędy
Tradycyjne obrzędy doroczne i rodzinne w Łęczyckim obchodzone były tak jak na całym obszarze Polski środkowej. Boże Narodzenie rozpoczyna ubieranie choinki, oraz wigilia, podczas której w tym regionie dzielono się zarówno opłatkiem jak i jabłkiem. Wierzono, że młodym zapewni ono rumieńce, a starszym siły do pracy. Kultywowany był obrzęd tzw. wiljorzy, w który brało udział sześciu chłopców w wieku 10–15 lat, przebranych w stroje, wykonane z drewna i papieru. Chodzono tu również z szopką. We wsiach dworskich kolędowały grupki fornali oraz wiejskich kawalerów z batami zakończonymi tak, by przy uderzeniu wydawały głośny dźwięk tzw. obhukiwanie, opękiwanie, następnie składano życzenia. Przed Świętami Wielkiej Nocy odświeżano ołtarzyk i świętą figurkę. Glinianego baranka stawiano na białym obrusie, między dwoma bukietami kwiatów w kształcie serc, wykonanymi z bibuły. Pisanki - to skromnie zdobione tzw. drapanki. Na śniadanie Wielkanocne obowiązkową potrawą była zupa chrzanowa na maślance, a drugi dzień świąt zwany był lanym poniedziałkiem. Do 1939 roku tradycją było chodzenie z gaikiem oraz z kurkiem – symbolem wiosny i urodzaju.
W Muzeum w Łęczycy znajduje się jedna z największych w Polsce kolekcji o tematyce demonicznej. W Grabowie obchodzony jest Ogólnopolski Dzień Cebulowy, a w dniu po świętach wielkanocnych rozgrywana jest przez rzemieślników tradycyjna gra w palanta.
Strój
Strój łęczycki wykazuje duże podobieństwo ze strojami sieradzkimi. Jest to uzasadnione wspólną historią ziemi łęczycko-sieradzkiej do końca XVIII wieku. Charakterystyczne są noszone na przełomie XIX/XX w. w okolicach Tumu jednobarwne, w kolorze biskupim samodziałowe wełniaki - sukienki z rękawami; a także kiecki w poziome paski na czerwonym lub buraczkowym tle. Powszechnie jednak ubierano się w wełniaki – kiecki z tłem czerwonym w pionowe paski czarne i zielone. Na pocz. XX wieku zaczęto szyć fartuchy z tkanin fabrycznych: płótna, alpagi, satyny i innych. Kaftany zakładane na koszule to: granatowe dulity, wcięte w pasie z fałdami układającymi się w baskinkę, okrąglaki z zaokrąglonym tyłem, oraz bluzki o kroju miejskim. Koszule miały krój przyramkowy, obszywane były koronką i ozdabiane skromnym haftem, pod szyją z kryzką. Mężatki nosiły tiulowe czepce, później zastąpione półczepcami, zakładanymi jak przepaskę zawiązywaną na karku, ze zdobieniem na czubku głowy.
Charakterystycznym element była chustka kamelowa, której nazwa pochodzi od wielbłądziej wełny w naturalnych kolorach, białym lub czarnym. Była wykonywana szydełkiem, wzdłuż brzegów ozdabiana szerokim pasem koronki o dwóch rodzajach wzorów: w zęby i oczka, robionymi przy użyciu widełek. Noszono jeszcze chustki: jedwabnice, tureckie, pluszówki i grube zimowe chustki barankówki. Świątecznym obuwiem były sznurowane trzewiki i czarne buciki. Strój uzupełniały prawdziwe korale.
Strój męski został bardzo wcześnie zarzucony na rzecz stroju miejskiego. Składał się z: koszuli, spodni, lejbika, spencera, sukmany, pasa, kapelusza lub czapki, oraz długich skórzanych butów. Strój wyróżniała czarna, granatowa lub zielona sukmana z tkaniny samodziałowej lub fabrycznej, z charakterystycznymi wyłogami w kolorze zielonym i podszyciami kołnierza i mankietów w tym samym kolorze. Na koszule lniane zakładano granatowe lub czarne kamizelki. Spencery były krótkie do pasa, jednokolorowe lub w paski, z zapięciem dwurzędowym na pętelki lub patki. Portki samodziałowe miały różną kolorystykę, między innymi w brążki, paski zielono-fioletowo-czarne. Wpuszczano je w długie, czarne, skórzane buty. Na głowie noszono kaszkiety, czyli czapki z daszkiem. Zimą zakładano kożuchy z dużym, wykładanym włosem na wierzch kołnierzem. Do tego noszono długie skórzane buty, karbowane z huncwotami.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Budownictwo tradycyjne w regionie łęczyckim możemy sobie unaocznić na podstawie muzealnych źródeł archiwalnych opisujących wieś Łęka, w której do połowy XIX wieku zabudowa gospodarcza składała się z oddzielnych budynków, a dom mieszkalny, szerokofrontowa chałupa, stała równolegle do drogi. Domy miały konstrukcję sumikowo-łątkową i składały się z centralnie położonej sieni, izby i komory. Bardziej rozbudowane domy miały izby po obu stronach sieni i szczytową komorę. Jedna izba służyła do spania i przyjmowania gości, druga stanowiła kuchnię. Do budowy domów, oprócz drewna, wykorzystywano glinę. Od połowy XIX wieku zaczęto budować domy o zrębowej konstrukcji ścian, a XX wieku murowane. Najstarsze dachy czterospadowe były kryte gładką strzechą, a w narożnikach schodkową.
Zabytki materialne
Jednym z najcenniejszych zabytków regionu łęczyckiego jest romańska archikolegiata z 1161 roku w Tumie, z imponującym tympanonem i freskami. Nieopodal kolegiaty znajduje się grodzisko kasztelańskie, gdzie powstała rekonstrukcja średniowiecznego grodu - Tum - Perła Romańskiego Szlaku Ziemi Łęczyckiej, a w Kwiatkówku koło Tumu Skansen Łęczycka Zagroda Chłopska.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
W zakresie sztuk plastycznych wysoką pozycję w regionie łęczyckim zajmuje rzeźba, a w niej wizerunek diabła Boruty, znak regionu łęczyckiego. W figurach demonicznych, w tym diabła, specjalizowali się artyści: Ignacy Kamiński działacz społeczny z Oraczewa, Wacław Czerwiński ze Świnic Warckich, oraz Filomena Robakowska. Dzisiaj region ten promuje kutnowski ośrodek z rzeźbiarzami: Antonim Kamińskim, Andrzejem Wojtczakiem i Tadeuszem Kacalakiem, oraz wieloma innymi. Prace ich mają określony styl, charakterystyczną dekoracyjność oraz kolorystykę. Znany jest również artysta Henryk Adamczyk. Do tradycyjnego rękodzieła, wykonywanego tylko w tym regionie, należą chusty kamelowe. Ten unikatowy element stroju ludowego mógłby stać się dzisiaj wizytówką i promocją regionu.
Tradycyjne kulinaria
Do potraw codziennych w regionie łęczyckim należał barszcz biały na zakwasie żytnim zwany cienkuszem oraz polewka mączna kleponka. Kluski ziemniaczane nadziewane twarogiem, śliwkami lub kapustą, nazywano wieprzkami. Kluski drożdżowe - paroki spożywano z kapusta lub herbatą. Jadano pazichę - kapustę mieszaną z ziemniakami. Do weselnych potraw należał groch i kołacz o znaczeniu magicznym, przynoszącym młodym urodzaj.
Netografia
Rys historyczny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Obyczaje i obrzędy
https://muzykatradycyjna.pl/do-sluchania/wesele-leczyckie-zwyczaje-piesni-region/
Strój
http://www.leczycki.pl/asp/zapomniany-kolor-biskupi---stroje-leczyckie,9,artykul,1,2452
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://www.maie.lodz.pl/pl/skansen; https://www.facebook.com/LeczyckaZagrodaChlopska?ref=ts&fref=ts
https://zwam.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2020/12/ZWAM_2020_nr_7.pdf
Zabytki materialne
http://tum.maie.lodz.pl/grod-tum/
https://www.maie.lodz.pl/pl/skansen
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://muzeumkutno.com/aktualnosci/rzezba-po-kutnowskujaka-ona-jest/
Literatura
- Chlebowska B. 2013, Poskładane z okruchów. Uwagi na temat pracy nad wyposażeniem wnętrza domu mieszkalnego w Łęczyckiej Zagrodzie Chłopskiej, „Zeszyty Wiejskie”, z. XVIII.
- Chlebowska B. 2018, W Grabowie Wielkanoc trwa trzy dni. Historia i dzień dzisiejszy Święta Palanta, Łódź.
- Czepas P., 2015, Ostatni gliniany dom z Chorek w powiecie łęczyckim i jego mieszkańcy, „Zeszyty Wiejskie”, z. XXI.
- Dekowski J.P.,1981, Folklor ziemi łęczyckiej [wspólnie z Z. Hauke], Warszawa.
- Dekowski J.P., 1964, Ogólna charakterystyka Łęki (pow. Łęczyca), „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, seria etnograficzna nr 8, 19-27
- Dekowski J.P., 1964, Znaczenie terenów nadrzecznych i wodnych w życiu wsi łęczyckiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, seria etnograficzna nr 8, 71-100. Z badań nad pożywieniem ludu łęczyckiego, tamże, s. 185–197. Ważniejsze zwyczaje i obrzędy wesela łęczyckiego, tamże, s. 199–226.
- Paszkowska-Wróblewska B., 1964, Tradycyjne budownictwo w Łęce, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna”, nr 8.
- Paszkowska-Wróblewska B., 1969, Gliniane domy w Chorkach, Łęczyca, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna”, nr 13.
- Woźniak A., 2014, Strój łęczycki, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, Wrocław.
- Woźniak A., Dłużewska – Sobczak A., 2007, Łęczyckie chusty kamelowe, Łęczyca – Łódź.
