Region wieluński
W obrzędowości wielkanocnej popularne w regionie wieluńskim było chodzenie z kokotkiem, czyli kogutem z drewna, gliny i pierza, oraz z postaciami, wśród których centralne miejsce zajmowała kobieta ubijająca masło. Dziewczęta chodziły tutaj z gaikiem ubranym w kolorowe wstążki z wystrojoną lalką na czubku. W ostatki chodzili kolędnicy, tzw. wiliorze, odgrywający śmierć Heroda. Wykonywano wianki z bibuły i wiórów lub pakuł, zwane powinszowaniami, które jako ozdoby wieszano na ścianach, oraz papierowe bukiety kwiatowe odzcydzoki. Zanim pojawiło się oświetlenie, sufit zdobiły pająki z bibuły, słomy, grochu, wydmuszek i pierza, w różnych formach.
Tekst i konsultacja mapy: Alicja Woźniak
Nazwa
Nazwa „Region wieluński” pochodzi od stolicy regionu – Wielunia.
Terytorium
Region wieluński (obszar Ziemi Wieluńskiej) znajduje się obecnie w południowo-zachodniej części województwa łódzkiego. Leży w dorzeczu Warty i Prosny. Od zachodu graniczy z województwem wielkopolskim, od południa z opolskim i śląskim.
Osadnictwo
Teren przejściowy między Małopolską, Śląskiem i Wielkopolską.
Krótki rys historyczny
Ziemia wieluńska już w średniowieczu stanowiła odrębną jednostkę administracyjną; od drugiej połowy XIX wieku w ramach powiatu wieluńskiego. Centrum regionu stanowi Wieluń, miasto o 800-letniej historii, którego powstanie łączone jest z utworzeniem ośrodka administracyjnego – kasztelanii. Wschodnia część regionu, na prawym brzegu Warty, to niezbyt urodzajne ziemie piaszczyste, natomiast zachodnia część, od Wielunia do Prosny, to ziemie korzystne do uprawy pszenicy i buraków. Duży obszar regionu pokrywają lasy.
Wpływ na życie kulturalne miały kontakty gospodarcze z uprzemysłowionym Śląskiem i wielokierunkowe szlaki handlowe. W okresie międzywojennym wieluńskie było terenem licznej sezonowej emigracji zarobkowej do Niemiec, co niewątpliwie przyczyniło się do zaniku kultury tradycyjnej.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara wieluńska zawiera wpływy pogranicza: Małopolski, Wielkopolski i Śląska.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Duże zasługi w podtrzymaniu lokalnych tradycji mają zespoły folklorystyczne. W swoim repertuarze bardzo wiernie odtwarzają obrzędy i obyczajowość wieluńskich wsi, oraz pieśni ludowe. Wysoki poziom artystyczny jest doceniany podczas ogólnopolskich przeglądów folklorystycznych, w których „Kapela Ludowa z Wierzchlasa”, Kapela ludowa „Lututowianie”, „Kapela Ludowa z Czastar”, „Wieluńska Kapela Ludowa”, „Zespół Śpiewaczo-Obrzędowy z Ożarowa” odnoszą sukcesy i są nagradzane. Duże zasługi na tym polu położył, nieżyjący już, Marek Dera, autor wielu publikacji, „muzyczna dusza tego regionu”.
Obyczaje i obrzędy
Z obrzędowości dorocznej, źródła poświęcone regionowi wieluńskiemu, wymieniają (w okresie wielkanocnym) chodzenie z kokotkiem, czyli kogutem z drewna, gliny i pierza, oraz z postaciami, wśród których centralne miejsce zajmowała kobieta ubijająca masło. Dziewczęta chodziły tutaj z gaikiem ubranym w kolorowe wstążki, z wystrojoną lalką na czubku. W ostatki chodzili kolędnicy, tzw. wiliorze, odgrywający śmierć króla Heroda.
Strój
Zasięg regionu wyznaczają stroje wieluńskie noszone na przełomie XIX i XX wieku, które po I wojnie światowej często zastępowano strojem miejskim. Przetrwał on najdłużej we wsiach nadwarciańskich. Najstarsze, charakterystyczne tkaniny odzieżowe były samodziałowe, w kolorystyce buraczkowej lub czerwone w wąskie paski. Wełniak w stroju kobiecym zwano burakiem, od popularnego czerwonego koloru tła. Składał się z górnej części - stanika policka z doszytą samodziałową, przymarszczoną lub ułożoną w fałdy spódnicą. Fałdy były zielono - czarne tak, że kolor tła stanowił zewnętrzne brzegi, a spódnica podczas ruchu mieniła się, odkrywając kolory wewnętrzne pasków. Miały u dołu naszyte czarne lub granatowe aksamitki. Zapaski były samodziałowe, wełniane w paski, z tłem czerwonym i najczęściej powtarzającymi się kolorami: fioletowym, różowym, żółtym, zielonym i brązowym. Zapaski na ramiona miały dodatkową dekorację tkacką – iglicowanie, co przypomina wąziutką drabinkę między paskami. Fartuchy szyto również z białych fabrycznych tkanin, u dołu z falbanką i ozdabiano ażurowymi wstawkami, tasiemkami i zakładeczkami.
Koszule były białe, lniane, później bawełniane, o kroju przyramkowym, bez kołnierzyków i haftów. Wkładano do nich oddzielnie uszyte kryzy z tiulu, płótna lub koronki zwane fryzkami, które zdobiono haftami. Kobiety, zależnie od wieku, nosiły kaftany: niebieskie, czerwone i różowe, granatowe, zielone lub buraczkowe. Miały one krój półkoliście zaokrąglony, tzw. „z ogonem”. Jednym z ciekawszych elementów stroju był żupan, który posiadały tylko bogate gospodynie. Mężatki nosiły tiulowe czepce, ręcznie haftowane w motywy roślinno-geometryczne, które nakrywały chustką z widocznym garniturkiem wokół twarzy i kokardą zawiązywaną pod szyją. Na głowę zakładano różnego rodzaju chustki. Niezbędnymi elementami stroju świątecznego były korale, a na nogach trzewiki.
Mężczyźni w wieluńskiem zamienili stroje tradycyjne na miejskie już na początku XX wieku, na skutek sezonowej emigracji zarobkowej. Strój składał się z lnianej, długiej koszuli z wykładanym kołnierzykiem i napierśnikiem wyróżnionym białą stebnówką. Kołnierzyk podwiązywano czerwonym, skręconym sznureczkiem, zakończonym pomponikami. Spodnie, w zależności od pory roku, noszono lniane lub wełniane, czarne lub modre, z prostymi nogawicami, wpuszczanymi w długie buty z cholewami. Spencerki, czyli krótkie marynarki były czarne, modre, lub zielone. Sukmany, zwane kapotami były granatowe, modre lub czarne z tzw. organami - licznymi fałdami ułożonymi z tyłu. Przewiązywano je pasem skórzanym zwanym trzosem lub samodziałowym wełnianym. Noszono czapki kaszkiety, zimą barankowe, oraz czarne kapelusze, przybrane czerwonym lub zielonym sznurkiem.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W wieluńskiem działki przy drodze były wąskie, stąd domy mieszkalne stały do drogi szczytami, przez które się do nich wchodziło. Była to tzw. zabudowa wąsko frontowa. Dachy były dwu lub cztero spadowe, kryte słomą. Ściany wokół drzwi i okien były malowane na biało lub niebiesko. Wnętrze składało się z sieni, izby o jednym oknie i komory. Łóżko wyposażone było w tzw. podciepkę, czyli wyższą deskę od strony ściany. Innym podstawowym meblem była prosta ława o nazwie grunt lub polepiece. Do przechowywania odzieży służyły malowane skrzynie lub okute kuferki. Do trzymania naczyń służyły półki i listwy, a talerzy oszklone szafy lub podwieszane tzw. półszafki. Oprócz tego na wyposażeniu domu był stół - tzw. krzyżak.
Zabytki materialne
Do zabytków sakralnych należy: klasztor sióstr Bernardynek z początku XVII w, którym obecnie znajduje się Muzeum Ziemi Wieluńskiej; dwór w Ożarowie - oddział Muzeum Ziemi Wieluńskiej; oraz wiatrak w Kocilewie, którym opiekują się muzealnicy. Na uwagę zasługuje także XVIII-wieczny spichlerz w Skomlinie. Wzdłuż brzegów rzeki Warty znajdują się młyny. Drewniane budownictwo sakralne reprezentują, wybudowane w XVI w., kościółki grupy wielkopolskiej, typu wieluńskiego, w: Gaszynie, Grebieniu, Kadłubie, Popowicach, Wierzbach, Naramicach, Łaszewie i Wieluniu.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Prosty sprzęt użytkowy wykonywany był przez miejscowych stolarzy; ozdobny kupowano na jarmarkach lub targach w Działoszynie, Wieluniu, Pajęcznie, Krzepicach, Lututowie lub Kępnie. Wieluńskie słynęło z wyrobu skrzyń ręcznie malowanych w kwiaty, lub przez szablon farbą wodną i zabezpieczoną lakierem lub pokostem. Szafy i kredensy ozdabiano barwnymi ornamentami o motywach roślinnych. Nad łóżkami i nad ołtarzykiem zawieszano, jeden obok drugiego, obrazy świętych, a pomiędzy nimi na ścianach papierowe ozdoby: kwiaty, wycinanki portki, gwiozdki, kwiotki. Najstarszą formą wycinanek były portki, składające się z dwóch długich pasków papieru w jednym kolorze, zakończonych poziomym paskiem innego koloru u góry. Gwiozdki miały kilka kolorowych naklejanych na siebie gwiazdek i podklejoną wstęgę, ozdobioną u dołu wyciętymi ząbkami. Charakterystyczne wycinanki dla tego regionu zdobiły ściany do 1914 roku - później nastąpił ich zanik, by ponownie pojawić się podczas organizowanych konkursów w latach 60-tych XX wieku, już w innej formie – prostej ażurowej serwetki. Wykonywano również wianki z bibuły i wiórów lub pakuł, zwane powinszowaniami, które jako ozdoby wieszano na ścianach, oraz papierowe bukiety kwiatowe odzcydzoki, kształtem przypominające przeciętą gruszkę. Zanim pojawiło się oświetlenie, sufit zdobiły pająki z bibuły, słomy, grochu, wydmuszek i pierza, o różnej konstrukcji i kompozycji.
Tradycyjne kulinaria
Na listę produktów tradycyjnych z wieluńskiego wpisano serek „Mój ulubiony”, szynkę z lagi, oraz chrzan nadwarciański, które stały się markami znanymi w całej Polsce.
Inne wyróżniki
Religijność widoczna była podczas modlitwy i wspólnych śpiewów pod przystrojonymi przydrożnymi krzyżami czy kapliczkami. Najstarsze krzyże na ziemi wieluńskiej można spotkać w Żmudzie z1886 r., Dobrosławiu z 1891 r., Turowie z 1894 r., Świątkowicach z1897 r. czy Okalewie z 1898 r.
Netografia
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
https://www.arturczesak.pl/gwary-wielunskie-zyja/
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/zespolyWielun.html
Obyczaje i obrzędy
http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/charWielun.html
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
http://folklor.muzeum-sieradz.com.pl/charWielun.html
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://muzeum.wielun.pl/pasja-droga-zycia-55-lecie-tworczosci-artystycznej-henryka-hernanta-2/
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Dekowski J.P., 1965, Wieluński strój świąteczny i obrzędowy, [w] : Sztuka ludowa ziemi wieluńskiej pod red. T. Olejnika, Wieluń.
- Dera M., 2003, Śpiewnik wieluński, cz.1, Wieluń, 2002; Dera Marek, Małgorzata Dziurowicz – Kaszuba, Ludowa muzyka instrumentalna dawnej ziemi wieluńskie, cz.2, Wieluń.
- (Red) Kopczyńska - Jaworska, A. Nadolska - Styczyńska, A. Twardowska,2007,
- Na styku regionów. Dziedzictwo kultury ludowej województwa łódzkiego Pułtusk.
- Lechowa I., 1976,1978, Kultura wsi polski środkowej w procesie zmian „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 19, 20.
- Paszkowska-Wróblewska B.,1984-1985, Elementy zdobnicze izby wiejskiej na terenie Polski środkowej, „ Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 25.
- Wiluś B., 1978, Plecionkarze z Wieluńskiego [w]: Sieradzki Folklor i Sztuka Ludowa [katalog], Sieradz.
- Wiluś B.,1977, Współczesna rzeźba ludowa Wieluńskiego; Wieluńska sztuka wycinankarska [w]: Sztuka Ludowa i Folklor Sieradzkiego [katalog], Sieradz.
- Woźniak A., 2011,W plisowane paski- stroje wieluńskie [w:] Barwy regionów. Rzecz o strojach ludowych na terenie województwa łódzkiego, Łódź.
- Wyrębak P.,2020, Gwarzom potoki, szumiom drzewa, 2020