Kresowiacy wileńscy – strój damski powstały ok 1938 r. w Kownie albo Szawlach. Fot. Piotr Seweryński, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim. muzeumlubuskie.pl
Region
Ziemia Lubuska
Nazwa ziemia lubuska (niem. Lebuser Land) pochodzi od miejscowości Lubusz (obecnie: Lebus na terytorium Niemiec). W średniowieczu miasto to było głównym ośrodkiem kulturalnym i administracyjnym tego terenu, w tym również siedzibą biskupów lubuskich. Po raz pierwszy miejscowość (jako Liubusua) wspomniana została w XI-wiecznej Kronice Thietmara, a w późniejszych wiekach kilkukrotnie odnotowywana była w innych ważnych dokumentach w zlatynizowanej formie Lubus. Określenie ziemia lubuska pojawiało się w średniowiecznych pismach w zapisie terra lubusiana i rozumiane było wówczas jako obszar podległy biskupstwu lubuskiemu.
Kultura ludowa ziemi lubuskiej kształtowała się w trakcie wielowiekowych i wielowarstwowych procesów społecznych. Podobnie jak na innych obszarach ziem odzyskanych, tak i tutaj doszło do przerwania ciągłości przekazu dziedzictwa oraz do mieszania się ze sobą wpływów różnych tradycji kulturowych. Współcześnie obecna na tym terenie kultura ludowa jest więc w znacznej mierze odbiciem zwyczajów istniejących w miejscach pochodzenia powojennych osadników, przede wszystkim na Kresach Wschodnich. Odrębny nurt kulturowy wprowadzili na ziemię lubuską przesiedleńcy pochodzenia ukraińskiego oraz łemkowskiego.
Ze względu na utożsamianie ziemi lubuskiej z obszarem województwa lubuskiego, do lubuskiej kultury ludowej zalicza się często tradycje pochodzące z miast historycznie należących do innych krain. Przykładem jest choćby lubuski strój ludowy, który noszony był w miejscowościach związanych kulturowo z wielkopolską (Dąbrówka Wielkopolska, Zbąszyń, Babimost). Innym elementem folkloru utożsamianym współcześnie z ziemią lubuską, a etnograficznie związanym z ziemią wielkopolską, jest gra na dudach, zwanych „kozłem” ze względu na fakt, iż wyrabia się je z koziej skóry.
Wśród przejawów autochtonicznej kultury ludowej wskazać należy przede wszystkim rzemiosła i związane z nimi wyroby materialne: garncarstwo i tkactwo. Jednak ze względu na zachodzące w ostatnich dziesięcioleciach przemiany społeczno-technologiczne te elementy kultury tradycyjnej są obecnie w zaniku.
Nazwa
Nazwa ziemia lubuska (niem. Lebuser Land) pochodzi od miejscowości Lubusz (obecnie: Lebus na terytorium Niemiec). W średniowieczu miasto to było głównym ośrodkiem kulturalnym i administracyjnym tego terenu, w tym również siedzibą biskupów lubuskich. Po raz pierwszy miejscowość (jako Liubusua) wspomniana została w XI-wiecznej Kronice Thietmara, a w późniejszych wiekach kilkukrotnie odnotowywana była w innych ważnych dokumentach w zlatynizowanej formie Lubus. Określenie ziemia lubuska pojawiało się w średniowiecznych pismach w zapisie terra lubusiana i rozumiane było wówczas jako obszar podległy biskupstwu lubuskiemu.
Terytorium
Historyczna ziemia lubuska położona jest między Śląskiem a Pomorzem, po obu stronach środkowego biegu Odry, od ujścia Nysy Łużyckiej po ujście Warty. Współcześnie wschodnia cześć ziemi lubuskiej znajduje się w graniach Polski, a zachodnia na terenie Niemiec (Brandenburgia).
Przyjmuje się, że dawne terytorium ziemi lubuskiej odpowiada granicom średniowiecznej kasztelanii lubuskiej. Po 1945 roku, ze względu na rozdzielenie tego obszaru granicą polsko-niemiecką, ziemią lubuską zaczęto nazywać polski fragment przy prawym brzegu Odry, który wszedł w obręb tzw. ziem odzyskanych. Obecnie ziemia lubuska coraz częściej utożsamiana jest z powstałym w 1999 roku województwem lubuskim, choć w rzeczywistości do historycznego regionu przynależy jedynie jego niewielki, północno-zachodni skrawek, obejmujący miejscowości: Słubice, Cybinka, Rzepin, Torzym, Sulęcin, Ośno Lubuskie, Słońsk, Kostrzyn nad Odrą, Witnica.
Ukształtowanie terenu ziemi lubuskiej jest nizinne. Jej krajobraz wyróżnia się wysokim poziomem zalesienia oraz licznymi polodowcowymi jeziorami rynnowymi. Niski stopień urbanizacji i niewielka ilość terenów rolniczych sprawiają, że jest to teren atrakcyjny przyrodniczo, a w związku z tym również turystycznie.
Osadnictwo
Okolice dolnej Warty i środkowej Odry przed X wiekiem zamieszkiwało najprawdopodobniej zachodniosłowiańskie plemię Lubuszan. Istnieją odkrycia archeologiczne pozwalające przypuszczać, że w Lubuszu istniał należący do nich, prężnie działający gród. Bardziej szczegółowe dane na temat tej grupy są jednak trudne do ustalenia ze względu na niedobór źródeł historycznych. Najpewniej na przełomie X i XI wieku Lubuszanie zostali podbici przez Mieszka I, a zajmowane przez nich terytorium włączone w granice nowopowstającego państwa polskiego.
Od XIII wieku ziemia lubuska stała się obszarem intensywnej kolonizacji niemieckiej. W tym okresie zaczęły też przybywać na te tereny zakony cystersów, kanoników regularnych i templariuszy (których dobra przeszły po pewnym czasie w ręce joannitów). Do tej pory w wielu lubuskich miejscowościach podziwiać można pozostałości średniowiecznych zabudowań klasztornych.
Przez całe średniowiecze główną oś osadniczą tworzyła rzeka Odra przepływająca przez środek omawianego obszaru. Wzdłuż niej biegły szlaki lądowe z północy na południe, zaś przecinały ją trasy komunikacyjne na linii wschód-zachód, będące łącznikami między niemiecką a polską strefą wpływów.
Istotne straty w strukturze ludnościowej i urbanistycznej spowodowała w tym regionie wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Z kolei przemiany polityczne rozpoczęte w XVIII wieku, związane z przynależnością ziemi lubuskiej najpierw do Prus, a następnie do Cesarstwa Niemieckiego, zaowocowały wzmożonym rozwojem gospodarczym i demograficznym. Rolę miasta centralnego na tym terenie pełnił wówczas Frankfurt nad Odrą, istotnym ośrodkiem był także Kostrzyn. Od drugiej połowy XIX wieku licznie przybywali na ziemię lubuską polscy robotnicy folwarczni z Wielkopolski.
Po II wojnie światowej ziemia lubuska, podobnie jak inne ziemie odzyskane, stała się obszarem wzmożonych ruchów migracyjnych. Opuszczały ją osoby narodowości niemieckiej, a przybywały na tej teren mieszkańcy Kresów Wschodnich i centralnej części Polski. Współcześnie ziemia lubuska jest więc regionem, w którym poniemiecka przestrzeń przenika się z polską kulturą.
Krótki rys historyczny
Ziemia lubuska w obręb państwa polskiego weszła już w pierwszych latach panowania Mieszka I. W polskich granicach utrzymał ten teren Bolesław Chrobry, ale po jego śmierci nastąpiło zredukowanie ziemi lubuskiej do roli stanicy pogranicznej. Ponownie do terytorium państwa Piastów przyłączył ją około 1120 roku Bolesław Krzywousty, tworząc kasztelanię lubuską, w skład której wchodziły okolice Lubusza, ziemia kiniecka oraz ziemia kostrzyńska. Kilka lat później Krzywousty powołał na tym obszarze biskupstwo lubuskie z siedzibą w Lubuszu, co było zwieńczeniem prowadzonej przez niego na tym terenie akcji chrystianizacyjnej. Granice diecezji, podlegającej archidiecezji gnieźnieńskiej, objęły cały teren kasztelani.
Po 1138 roku, w wyniku ustaleń testamentu Krzywoustego, ziemia lubuska stała się częścią dzielnicy śląskiej. Po pewnym czasie (w 1207 r.) przeszła jednak pod władanie książąt wielkopolskich – Władysław Laskonogi przejął ją od Henryka Brodatego, w zamian za odstąpienie mu ziemi kaliskiej.
Na przełomie XII i XIII wieku ziemia lubuska miała istotne znaczenie strategiczne – umożliwiała dostęp do Pomorza Zachodniego, była też obszarem granicznym między niemiecką a polską strefą wpływów, a przez to przedmiotem rywalizacji między tymi państwami. Z tego też powodu we wczesnośredniowiecznych kronikach nazwano Lubusz „kluczem do Królestwa Polskiego”.
W 1209 roku na teren ziemi lubuskiej wkroczył ze swoim wojskiem margrabia łużycki Konrad II, wygrywając bitwę pod Lubuszem i przejmując kontrolę nad całym terenem. Ziemia lubuska miała stać się dla niego początkiem podboju kolejnych polskich księstw, planu tego nie udało mu się jednak zrealizować. Niepokojąc się o losy własnych ziem, książę śląski Henryk Brodaty zorganizował bowiem kampanię zbrojną, w trakcie której odzyskał ziemię lubuską. Przez kilka lat pozostawała ona częścią ziemi śląskiej, a w 1218 roku po raz kolejny przyłączona została do dzielnicy wielkopolskiej. Przez krótki czas (1241-1242) istniało odrębne księstwo lubuskie, którym władał wnuk Henryka Brodatego, a syn Henryka Pobożnego: Mieszko lubuski. Jednak po jego bezpotomnej śmierci obszar powrócił do dzielnicy śląskiej i znalazł się pod panowaniem brata Mieszka – Bolesława Rogatki. W 1250 roku książę ten sprzedał ziemię lubuską Marchii Brandenburskiej w zamian za pomoc w wojnie z księciem wrocławskim. W ten sposób rozpoczął się wielowiekowy proces germanizacji ziemi lubuskiej, wynikający z intensywnego osadnictwa niemieckiego. Zdobyte tereny nazwano Nową Marchią, a Brandenburgia stworzyła z ziemi lubuskiej przyczółek do dalszej ekspansji na ziemie polskie.
W 1276 roku przeniesiono siedzibę diecezji lubuskiej z Lubusza do Górzycy. Pod koniec XIII wieku znaczenie Lubusza zmalało, a centra zaczęły przenosić się do innych miast: Kostrzyna nad Odrą, Frankfurtu nad Odrą i Fürstenwalde. Do tej ostatniej miejscowości przeniesione zostało biskupstwo w 1391 roku. W roku 1556 zostało natomiast ostatecznie zsekularyzowane.
W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku ziemia lubuska była przedmiotem rywalizacji między Piastami (Księstwo jaworskie), Gryfitami (Księstwo wołogoskie) i Askańczykami (Księstwo Saksonii-Wittenbergi), a jej fragmenty przechodziły z rąk do rok kolejnych władców. W roku 1323 regionem zainteresowali się bawarscy Wittelsbachowie. Pojawienie się nowego rywala skłoniło dotychczas walczące strony do zawarcia między sobą pokoju i połączenia sił w wojnie z Wittelsbachami, starcie zakończyło się jednak dla sojuszniczej grupy klęską. W 1326 roku region w całości znalazł się w Marchii Brandenburskiej, która w roku 1373 przeszła z kolei pod panowanie państwa czeskiego.
W 1618 roku wraz z Brandenburgią ziemia lubuska została częścią unijnego państwa brandenbursko-pruskiego, od 1701 roku Królestwa Prus, a w 1871 roku weszła w granice Cesarstwa Niemieckiego. Wówczas to opisywane tereny straciły swoje znaczenie jako punkt wymiany handlowej na trasie wschód-zachód i nie odzyskały go już nigdy – centrum działalności gospodarczej przesunęło się bowiem na Śląsk.
W 1945 roku teren ziemi lubuskiej stał się polem walk na wschodnim froncie II wojny światowej. Obszar ten został znacząco ograbiony i zdewastowany, ucierpiały praktycznie wszystkie większe miasta, zwłaszcza Kostrzyn nad Odrą, który uznawany jest za najbardziej zniszczone wojną miasto na terenie dzisiejszej Polski.
W ramach tworzenia nowych granic po II wojnie światowej przyłączono do Polski prawobrzeżną część ziemi lubuskiej, która zyskała w ten sposób status tzw. ziemi odzyskanej. Po stronie niemieckiej pozostała lewobrzeżna część lubuskiego terytorium, w tym miasta Frankfurt nad Odrą oraz historyczna stolica regionu: Lubusz. Polska część ziemi lubuskiej, z Kostrzynem, Rzepinem, Sulęcinem i Torzymem, stała się po wojnie częścią województwa poznańskiego, a pięć lat później – zielonogórskiego.
Reforma administracyjna z 1975 podzieliła dawne województwo zielonogórskie na województwo gorzowskie i nowe województwo zielonogórskie. Reforma administracyjna z 1999 roku powołała natomiast do życia odrębne województwo lubuskie ze stolicami w Zielonej Górze oraz Gorzowie Wielkopolskim. Na jego powstanie znaczący wpływ miały działania lokalnych organizacji społecznych i politycznych, lobbujących za stworzeniem samodzielnej jednostki administracyjno-terytorialnej w środkowo-zachodniej części Polski. Choć historyczna ziemia lubuska stanowi jedynie fragment województwa lubuskiego, w języku potocznym nazwa ta często stosowana jest na określenie całych jego granic.
Kultura ludowa
Kultura ludowa ziemi lubuskiej kształtowała się w trakcie wielowiekowych i wielowarstwowych procesów społecznych. Podobnie jak na innych obszarach ziem odzyskanych, tak i tutaj doszło do przerwania ciągłości przekazu dziedzictwa oraz do mieszania się ze sobą wpływów różnych tradycji kulturowych. Współcześnie obecna na tym terenie kultura ludowa jest więc w znacznej mierze odbiciem zwyczajów istniejących w miejscach pochodzenia powojennych osadników, przede wszystkim na Kresach Wschodnich. Odrębny nurt kulturowy wprowadzili na ziemię lubuską przesiedleńcy pochodzenia ukraińskiego oraz łemkowskiego.
Ze względu na utożsamianie ziemi lubuskiej z obszarem województwa lubuskiego, do lubuskiej kultury ludowej zalicza się często tradycje pochodzące z miast historycznie należących do innych krain. Przykładem jest choćby lubuski strój ludowy, który noszony był w miejscowościach związanych kulturowo z wielkopolską (Dąbrówka Wielkopolska, Zbąszyń, Babimost). Innym elementem folkloru utożsamianym współcześnie z ziemią lubuską, a etnograficznie związanym z ziemią wielkopolską, jest gra na dudach, zwanych „kozłem” ze względu na fakt, iż wyrabia się je z koziej skóry.
Wśród przejawów autochtonicznej kultury ludowej wskazać należy przede wszystkim rzemiosła i związane z nimi wyroby materialne: garncarstwo i tkactwo. Jednak ze względu na zachodzące w ostatnich dziesięcioleciach przemiany społeczno-technologiczne te elementy kultury tradycyjnej są obecnie w zaniku.
Netografia
https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia_lubuska
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/lubuska-ziemia;3934177.html
https://muzeum-miedzyrzecz.pl/historia-ziemi-lubuskiej-w-pigulce/
https://ziemialubuska.pl/pl/lokalnie/historia-ziemi-lubuskiej
https://zbc.uz.zgora.pl/Content/51248/1_korcz_ziemia.pdf
https://zbc.uz.zgora.pl/Content/51252/5_kolodziejska_relikty.pdf
https://gazetalubuska.pl/skad-sie-wzielo-lubuskie-opowiesc-krzysztofa-chmielnika/ar/c7-17137705
Literatura
Burda Bogumiła, Szymczak Małgorzata (red.), Dziedzictwo Ziemi Lubuskiej. Dzieje i kultura, Zielona Góra 2023.
Hellmann Roland, Ziemia Lubuska. Zielona, sympatyczna, warta zachodu, Gubin 2013.
Korcz Władysław, Studia z dziejów Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 1971.
Kucharski Wojciech (red.), Region czy regiony? Ziemie Zachodnie i Północne 1945-1989, Wrocław 2022.
Maksymowicz Anitta (red.), Rocznik „Ziemia Lubuska”, t. 1-8, Zielona Góra 2015-2022.
Nodzyński Tomasz, Tureczek Marceli, Zięba Joanna (red.), Ziemia Lubuska. Rozważania o historii i tożsamości regionu, Zielona Góra 2014.
Nodzyński Tomasz, Tureczek Marceli (red.), Ziemia Lubuska. Dziedzictwo kulturowe i tożsamość regionu w perspektywie powojennego siedemdziesięciolecia, Gorzów Wielkopolski, Zielona Góra 2015.
Toczewski Andrzej (red.), Ziemia Lubuska. Studia nad tożsamością regionu, Zielona Góra 2004.
Toczewski Andrzej, Historia Ziemi Lubuskiej. Krótki zarys dawnych dziejów, Zielona Góra 2008.
