Istnieje wiele teorii na temat tego, skąd pochodzi nazwa Śląsk. Najstarsze wzmianki o dzielnicy zwanej Slezia lub Zlesensis można znaleźć w dokumentach z XII wieku. Według niektórych językoznawców etymologia tego słowa ma związek ze słowiańską nazwą rzeki Ślęzy lub góry Ślęży – świętego miejsca dla zamieszkującego w jej okolicy plemienia Ślężan. Cząstka „sleng” lub „ślęg” oznaczała dawniej coś wilgotnego, mokradło. Historycy niemieccy z kolei w XIX wieku próbowali udowodnić, że nazwa Śląsk wywodzi się od starogermańskiego plemienia Silingów. Językoznawca Jurgen Udolph zaś twierdził, że słowo to jest jeszcze starsze i ma genezę staroeuropejską. Według niego cząstka „sil” określała wtedy jezioro, zbiornik wodny i na tej podstawie Śląsk był po prostu krainą obfitą w wodę. Według teorii Witolda Mańczka była to prastara nazwa indoeuropejska.

Trzeba podkreślić, że początkowo nazwą Śląsk określano tereny, które dziś obejmują obszar Dolnego Śląska. W średniowieczu znano jedynie podział na Śląsk (Dolny) i Opolszczyznę. Termin Górny Śląsk pojawił się w zapisach kancelaryjnych z 1427 roku. Znany jest też dokument z 1478 roku, w którym Jan Bielik z Kornic został mianowany przez króla Macieja Korwina starostą Górnego Śląska. Wtedy dopiero pojawiło się rozróżnienie, które jest znane dziś, jednak nazwa Górny Śląsk była używana raczej na określenie Opolszczyzny. Przez jakiś czas tereny, o których mowa, nazywano także Polskim Śląskiem –  Polonia Silesia. Nazwę tę proponował w XVI w. Bartłomiej Stein dla odróżnienia polskojęzycznego regionu górnośląskiego od niemieckojęzycznego dolnośląskiego. Walczyli z tym Czesi, którzy nie chcieli, aby sprowokowało to polskich władców do walki o te tereny.

Konkretne określenie terytorium Górnego Śląska jest bardzo trudne, ponieważ często zmieniało ono swoje znaczenie – także w sensie geograficznym. Dziś obszar ten kojarzony jest z województwem śląskim, jednak jego granice nie pokrywają się z granicami historycznego Górnego Śląska. Obejmuje tereny wschodniego Górnego Śląska, część Śląska Cieszyńskiego oraz ziemię częstochowską, Zagłębie Dąbrowskie czy Żywiecczyznę, które historycznie należały do Małopolski. Tereny górnośląskie są z kolei dziś województwem opolskim, a nawet terenem poza granicami Polski, czyli w Czechach.

Choć nazwa Śląsk Dolny i Górny pojawiła się później, to podział tego regionu zaczął się już na początku XIII wieku. W 1202 roku zniesiono prawo dziedziczenia w jednej linii dynastii Piastów i nastąpił podział na dwie linie: wrocławską i raciborsko-opolską. Ta druga linia i tereny jej przynależne to obszar, który można określić historycznie Górnym Śląskiem. Stolicą tego obszaru było Opole. Na zachodzie teren ten nie obejmował księstwa nysko-otmuchowskiego, a na północy od Królestwa Polskiego oddzielała go rzeka Liswarta. Granice oczywiście nie zawsze pozostawały takie same. Według kroniki New vermehrte schlesische Chronika und Landes Beschreibung wydanej w Lipsku w 1625 roku do Górnego Śląska zaliczano obszary księstw: karniowskiego, opawskiego, cieszyńskiego, raciborsko-opolskiego i Wolne Stanowe Państwo Pszczyńskie.

Sytuacja skomplikowała się po wojnach śląskich. W 1763 roku teren został podzielony między Austrię i Prusy. Do Austrii należały: księstwo cieszyńskie, południowe obszary księstw opawskiego i karniowskiego oraz kawałek księstwa raciborskiego. Resztą zawładnęły Prusy. Podczas licznych reform administracyjnych w Prusach pojęcie Górny Śląsk zostało zawężone do granic tzw. Rejencji Opolskiej. Należały do niej powiaty: opolski, pszczyński, oleski, lubliniecki, strzelecki, bytomski, toszewsko-gliwicki, kozielski, raciborski, prudnicki, głubczycki, niemodliński, grodkowski i nyski. Takie rozumienie Górnego Śląska przetrwało właściwie do końca I wojny światowej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1922 region podzielono między Polskę a Republikę Weimarską. To wtedy część dawnej Rejencji Opolskiej, która została po stronie niemieckiej (np. Zabrze, Gliwice, Bytom czy Racibórz), zaczęto nazywać Śląskiem Opolskim, tylko po to, aby uniknąć mówienia Śląsk niemiecki. Po II wojnie światowej właściwie cały historyczny Górny Śląsk znalazł się w granicach państwa polskiego, jednak nie określała go jasno żadna z utworzonych wtedy jednostek administracyjnych. Podzielono go wtedy pomiędzy województwo opolskie i katowickie, a później na jeszcze więcej części. W 1998 roku podczas przeprowadzania reformy administracyjnej nie chciano tworzyć województwa opolskiego, ale jedno duże województwo górnośląskie, które mogłoby wreszcie objąć całe tereny górnośląskie na obszarze Polski. Plan ten oprotestowali mieszkańcy Opola.

Przed naszą erą swoje ślady na Górnym Śląsku pozostawiło wiele ludów. W IV w. p.n.e. przybyli tam na przykład Celtowie. Do dziś znane jest 40 stanowisk – pozostałości po tej kulturze. Ścierały się tam także wpływy germańskie i słowiańskie. Od VI wieku tereny Górnego Śląska to obszar zamieszkany w głównej mierze przez Słowian. Przed powstaniem państwa Piastów na tych ziemiach mogło mieszkać nawet kilkanaście plemion m.in. Opolanie w pobliżu dzisiejszego Opola lub Golęszyce w okolicach Cieszyna i Raciborza. Od XIII wieku następował wzrost osadnictwa niemieckiego, jednak różne były losy tej ludności na terenie Dolnego i Górnego Śląska. Dolny Śląsk pod wpływem osadnictwa niemieckiego dość szybko się germanizował, natomiast na Górnym Śląsku kolonizacja nie była tak intensywna. W tym okresie większość niemiecka była w takich miastach jak Bielsko oraz w pojedynczych wsiach w okolicach Gliwic, Żor czy Cieszyna, jednak większość mieszkańców tych terenów stanowili Polacy.

W XVII wieku wojna trzydziestoletnia wpłynęła na zmiany osadnicze. Wielu mieszkańców wyemigrowało, a na ich miejsce przybywali katolicy z ziem polskich.

W 1773 roku wzmógł się ruch kolonizacyjny. Wpływ na to miała zachęta w postaci premii w wysokości 150 talarów za tworzenie nowych osiedli. Powstawały wtedy osady wiejskie jako służebne dla dworów, osiedla robotnicze i rzemieślnicze oraz leśne skupiające osoby pracujące przy wyrębie, czyli flisaków i węglarzy. Osiedla te tworzyła zarówno ludność niemiecka, jak i polska oraz czeska.

Wiek XIX to rozwój przemysłu, co miało wpływ na przepływ ludności ze wsi do miast, w tym również na teren Górnego Śląska, gdzie przybywali pracownicy z innych terenów. W tym okresie ludność polskojęzyczna wciąż przeważała na terenach wiejskich, w miastach jednak rosła liczba ludności niemieckiej.

Po I wojnie światowej i powrocie Polski na mapy Śląsk został podzielony – część została przynależna do Polski, część była niemiecka.

Po II wojnie światowej większość obszaru znalazła się w granicach Polski, co spowodowało kolejne migracje ludności.

Historia Górnego Śląska jest dość trudna do prześledzenia, co wynika z dwóch powodów: późny podział na Dolny i Górny Śląsk oraz niepokrywanie się wydarzeń z historii Śląska z wydarzeniami z historii Polski.

Zanim można było mówić o państwie polskim, większość obszaru śląskiego należała do Państwa Wielkomorawskiego. W X wieku Śląsk stał się jedną z dzielnic rodzącego się państwa Piastów. W tym okresie najważniejszymi grodami na tym terenie były: Wrocław, Opole i Cieszyn.

W XII wieku nastąpiło rozbicie dzielnicowe. Spowodowało to także podział Śląska na wiele mniejszych księstw. Właśnie w tym okresie szuka się genezy podziału dzielnicy na Dolny i Górny Śląsk, co miało miejsce w 1202 roku, kiedy to z jednej linii piastowskiej według prawa dziedziczenia powstały dwie osobne linie – wrocławska i raciborsko-opolska.

W 1320 roku Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski, co uważane jest za koniec rozbicia dzielnicowego, jednak Śląsk nie znalazł się pod władzą nowego króla. Książęta śląscy nie byli chętni, aby uznać zwierzchność Łokietka, gdyż dla nich oznaczałoby to koniec suwerenności. Był to czas wielu konfliktów między poszczególnymi księstwami, które były zmuszone szukać sojuszników. Jednym z takich sojuszników stał się w pewnym momencie Łokietek, ale nie spowodowało to przyłączenia dzielnicy do Polski. Pierwsza połowa XIV wieku to także wojna Polski z Brandenburgią. Wykorzystując sytuację, król czeski Jan Luksemburski zgłosił pretensje do tronu polskiego. Podczas zjazdu w Opawie w dniach 18–19 lutego 1327 roku czterej książęta śląscy: Bolesław niemodliński, Leszek raciborski, Kazimierz cieszyński i Władysław kozielsko-bytomski złożyli hołd lenny królowi czeskiemu. Krótko potem inni książęta poszli w ich ślady.

Sprawa przynależności Śląska została całkowicie rozwiązana 9 lutego 1339 roku w Krakowie, gdzie Kazimierz Wielki wystawił dokument, w którym zrzekł się praw do księstw śląskich wymienionych w układzie trenczyński, a więc dokument nie obejmował księstwa ziębickiego, świdnickiego i jaworskiego, a także biskupiego księstwa nysko-otmuchowskiego. Mimo formalnego uznania przejścia prawie całego Śląska pod panowanie czeskie, Kazimierz Wielki nadal prowadził aktywną politykę wobec Śląska. Ostatecznie Kazimierz Wielki został zmuszony do zrzeczenia się praw do śląskich ziem, co przypieczętowało los dzielnicy.

W XV wieku trzy księstwa polskie wróciły w granice Polski – biskup krakowski wykupił księstwo siewierskie, Kazimierz Jagiellończyk oświęcimskie, a Jan Olbracht zatorskie. Szansa na odzyskanie Śląska pojawiła się, gdy w latach 1471–1516 Jagiellonowie zostali królami Czech. W 1526 roku Ludwik Jagiellończyk, syn Władysława II Jagiellończyka, zginął w bitwie pod Mohaczem, a że nie miał potomków, Śląsk znalazł się pod panowaniem Habsburgów. W tym czasie do księstw górnośląskich należały księstwa: cieszyńskie, karniowskie, opawskie, opolsko-raciborskie, pszczyńskie i bytomskie państwa stanowe. Taki stan rzeczy utrzymywał się właściwie do połowy XVIII wieku. Wtedy doszło do wojen śląskich między Austrią a Prusami. Po traktatach pokojowych Dolny Śląsk i większa część Górnego przypadła Prusom. Przy Austrii zostało księstwo cieszyńskie i opawskie. Podział na Śląsk Pruski i Austriacki wpłynął zarówno na zróżnicowany rozwój regionów, jak i na samo postrzeganie całego regionu śląskiego.

Po I wojnie światowej Polska odzyskała niepodległość, ale o Śląsk ciągle toczyły się spory między Polską, Niemcami a Czechosłowacją. Doszło do dwóch powstań śląskich, a później do plebiscytu, który miał zdecydować o przebiegu granic. Duże miasta zagłosowały za przynależnością do Niemiec, wsie – do Polski. Doszło do trzeciego powstania śląskiego. Po tym powstaniu zapadła decyzja o przyłączeniu do Polski 29% obszaru i 46% ludności. Choć teren, który miał zostać niemiecki, był bardziej obszerny, większość zakładów przemysłowych znajdowała się na terenie włączonym do Polski. Po stronie niemieckiej została ziemia opolsko-raciborska oraz takie miasta jak: Bytom, Gliwice i Zabrze, a po polskiej – Katowice, Chorzów, Ruda Śląska i Świętochłowice.

Na polskim Śląsku zaczęła się od podstaw budowa polskiej administracji oraz szkolnictwa. Proces ten przerwała II wojna światowa. Po wojnie większość Górnego Śląska pozostała polska. Po stronie czeskiej znalazł się południowy skrawek Śląska Cieszyńskiego oraz ziemia opawska.

Na Górnym Śląsku wciąż można wyróżnić kilka grup etnograficznych z charakterystyczną kulturą i tradycjami. Na południu regionu znajduje się ziemia cieszyńska, którą zamieszkują dwie grupy etnograficzne: w części nizinnej mieszkają Wałasi cieszyńscy, a w Beskidzie Śląskim, czyli w części górskiej – Górale Śląscy. Nazwa Wałasi jest w tym wypadku nazwą zwyczajową i nie ma nic wspólnego z Wałachami rumuńskimi. Są oni częścią większej grupy Wałachów Śląskich, do której należy także tzw. grupa frydecka (czeskojęzyczna). W Beskidzie silniejsze były wpływy polskie, co wpłynęło na kulturę Górali Śląskich. Do dziś charakteryzuje ich folklor słowno-muzyczny, architektura i mnogość instrumentów pasterskich. Dawniej głównym ośrodkiem Górali Śląskich był Jabłonków, który dziś jest po stronie czeskiej. Jego rolę po stronie polskiej przejęły: Istebna, Koniaków, Jaworzynka i Wisła.

Tereny nizinne w dzisiejszym powiecie wodzisławskim i raciborskim zamieszkuje grupa zwana Lachami Śląskimi. W XIX wieku, gdy rozwijał się przemysł, ich kultura z wiejskiej przyjmowała coraz bardziej miejski charakter.

Okolice Bytomia, Gliwic, Tarnowskich Gór i Rudy Śląskiej zamieszkuje grupa bytomsko-rozbarska. Ludność tę nazywa się Górzanami. Nazwa ta pochodzi od występujących na tych terenach licznych kopalń zwanych górami. Dziś w większości są to tereny miejskie, ale nawet tam zachowała się tradycyjna kultura ludowa. Przykładem może tu być dawna wieś, dziś część Piekar Śląskich – Dąbrówka Wielka. Najdłużej zachował się tam ludowy strój rozbarsko-bytomski oraz folklor i obyczaje, takie jak np. chodzenie z gaikiem.

Okolice Opola to teren zamieszkały przez Opolan. Dawniej był to obszar wielu migracji i ruchów przesiedleńczych, nastąpiło więc tam silne przemieszanie ludności. Nowi mieszkańcy, którzy przybyli na te tereny po wojnie, są zainteresowani tradycjami związanymi z tym miejscem, dzięki czemu kultura ludowa wciąż się tam odradza. Jedną z cech charakterystycznych dla Opolszczyzny jest sposób zdobienia jajek – kroszonki opolskie.

Edward Wieczorek, Śląskie – śladami dawnych granic, https://jura.slaskie.travel/article/1019917/slaskie-sladami-dawnych-granic

Mapy Górnego Śląska – strona główna, https://gornyslask.wordpress.com/mapy-gornego-slaska/

https://gornyslask.wordpress.com/czym-jest-gorny-slask/

Maria Lipok-Bierwiaczonek, Górny Śląsk O regionie najkrócej – historia i zróżnicowanie kulturowe, https://owogs.bs.katowice.pl/wp-content/uploads/2021/02/M.Lipok-Bierwiaczonek-Gorny-Slask-_O-regionie.pdf

Hasło: Górny Śląsk [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3rny_%C5%9Al%C4%85sk

Hasło: Górny Śląsk [w:] Encyklopedii Województwa Śląskiego, http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/G%C3%B3rny_%C5%9Al%C4%85sk

Piotr Greiner, Czym jest Górny Śląsk, https://www.podkowianskimagazyn.pl/nr40/gorny_slask.htm

Instytut Wojciecha Korfantego, Zróżnicowanie etnograficzne obecnego województwa śląskiego, https://instytutkorfantego.pl/blog/zroznicowanie-etnograficzne-obecnego-wojewodztwa-slaskiego/

Izabela Winiarska, Dialekt śląski wczoraj i dziś, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=slask-kraina-historyczna

Izabela Winiarska, Dialekt śląski wczoraj i dziś, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-wczoraj-i-dzis&l4=slask-osadnictwo

Izabela Winiarska, Dialekt śląski wczoraj i dziś, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-slaski&l3=dialekt-slaski-wczoraj-i-dzis&l4=slask-pochodzenie-nazwy

Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek (red.), Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, Gliwice 2011.

Marek Czapliński, Historia Śląska, Wrocław 2002.

Górny Śląsk – szczególny przypadek kulturowy, red. Mirosława Błaszczak-Wacławik, Wojciech Błasiak, Tomasz Nawrocki, Seria: Rozwój regionalny, rozwój lokalny, samorząd terytorialny, nr 30, Uniwersytet Warszawski, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Warszawa 1990.

Zbigniew Makieła, Górny Śląsk, Warszawa 1999.

Cezary Trosiak, Górny Śląsk między regionalizmem, autonomią, separatyzmem, Poznań 2016.

Ziemie Staropolski: Górny Śląsk, red. Kazimierz Popiołka, cz. I, t. V, Instytut Zachodni, Poznań 1959.