Ślask Cieszyński

Na obszarze Śląska Cieszyńskiego wyróżnia się cztery grupy etnograficzne. Na północnych i północno-zachodnich, nizinnych terenach, mieszkają Lasi śląscy; część środkową, wokół Cieszyna i Skoczowa, a także północno-zachodnie pochyłości Beskidu Śląskiego, zamieszkują Wałasi cieszyńscy, a południowo-wschodnią część, czyli tereny górzyste zasiedlili Górale śląscy (istebniańscy, breńsko-wiślańscy, nadolziańscy) oraz Jackowie z Jabłonkowa w Republice Czeskiej.

Śląsk Cieszyński to kraina historyczna obejmująca południowo-wschodnią część Górnego Śląska. Leży na obszarach zachodniej części Pogórza Śląskiego, zachodniej części Beskidu Śląskiego i wschodniej części Beskidu Śląsko-Morawskiego oraz północnej części Bramy Morawskiej i południowo-zachodniej części Kotliny Oświęcimskiej. Granicę wyznaczają rzeki Ostrawica na zachodzie, Białka na wschodzie, od północy bieg dolnej Olzy i górnej Wisły, a od południa grzbiet pasma Baraniej Góry i dolina górnej Olzy. Obecnie dzieli go granica polsko-czeska.

Tereny Beskidu i Podbeskidzia opierały się na gospodarce hodowlano-rolniczej, natomiast tereny nizinne na rolnictwie.

Istotne znaczenie w procesie osadniczym miało położenie geograficzne terenu znajdującego się na szlaku handlowym prowadzącym na północ i południe przez Przełęcz Jabłonkowską. Najstarsze ślady pobytu człowieka, pochodzące z górnego paleolitu, stwierdzono na Górze Zamkowej w Cieszynie. Ożywienie osadnicze następuje u schyłku epoki brązu i wczesnym okresie epoki żelaza, co potwierdzają grodziska Golęszyców w Podoborze (Republika Czeska) i Międzyświeciu. W XI w. Gród cieszyński zostaje podniesiony do rangi kasztelani i pełni tę rolę do czasu utworzenia księstwa cieszyńskiego.

Księstwo cieszyńskie zostaje utworzone w 1290 r. Otrzymuje je Mieszko, który tworzy linie Piastów cieszyńskich panującą nad księstwem do 1653 r. Następnie aż do 1918 r. władzę nad księstwem sprawują Habsburgowie. Po zakończeniu wojen śląskich księstwa cieszyńskie i opawskie pozostały przy Austrii. Od tego momentu księstwo cieszyńskie rozwija się kulturowo i gospodarczo niezależnie od reszty Śląska. Dopiero po upadku monarchii austro-węgierskiej, w 1920 r. zostaje podzielone pomiędzy Polskę i Czechosłowację. W części polskiej pozostaje powiat bielski i wschodnia część cieszyńskiego. Taka granica zostaje przywrócona po 1945 r.

Gwara i folklor słowny

Gwara cieszyńska, zaliczana do dialektu śląskiego, używana jest po stronie polskiej i czeskiej. Wyróżnia się między innymi brakiem mazurzenia. W Istebnej, Koniakowie i Jaworzynce występuje gwara jabłonkowska, z zachowaną staropolską frykatywną wymową „rz”.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Na Śląsku Cieszyńskim funkcjonuje wiele zespołów regionalnych, grup folklorystycznych, kapel góralskich czy muzykantów, których członkowie śpiewają, tańczą i grają tradycyjną muzykę. Od 1964 r. w Wiśle odbywa się Tydzień Kultury Beskidzkiej.

Obyczaje i obrzędy

W Wielki Piątek i Sobotę w Skoczowie organizowany jest pochód z Judaszem. Kukła, wysoka na około 3 metry, wykonana jest ze słomy ozdobionej kolorowymi wstążkami i naszyjnikiem z trzydziestoma srebrnikami. W Wielki Piątek procesja przechodzi od remizy do rynku i wraca do remizy, by powtórzyć przejście w Wielką Sobotę. W czasie przejścia Judasz trzykrotnie kłania się ratuszowi, probostwu, miejscowemu burmistrzowi i proboszczowi. Kulminacją uroczystości jest publiczne spalenie kukły, symbolizujące wygnanie zła. W Wielki Piątek skoczowianie raczą się też bardzo gorzką Tatarczówką (wódką z tataraku) nawiązującą do pojenia Pana Jezusa octem na krzyżu.

Strój

Najdłużej na Śląsku Cieszyńskim zachował się strój Górali śląskich. Cechowała go duża archaiczność i podobieństwo do odzieży innych górali karpackich. Większość elementów stroju górale wykonywali we własnym zakresie lub u miejscowych rzemieślników. Już na pocz. XX w. góralki z Wisły zaczęły zakładać strój Wałaszek cieszyńskich, nazywając go śląskim lub cieszyńskim. Początkowo nosiły go jedynie najbogatsze kobiety. Z czasem, poza Trójwsią beskidzką, zaczął być noszony równolegle z tradycyjnym strojem góralskim.

Strój Lachów śląskich charakteryzował się prostotą kroju i skromnością. Posiadał wspólne elementy ze strojem wałaskim, różnice widoczne były głównie w kroju i materiale, a także w sposobie noszenia, np. Wałaszki zakrywały czepcem całe czoło, a Laszki nosiły go wysoko nad czołem. Suknia Laszek była długa i z miękkim lajbikiem bez ozdób, natomiast Cieszynianki nosiły suknie sięgające poniżej kolan z twardym, bogato haftowanym żywotkiem.

Wyraźne cechy ubioru miejskiego widoczne były w stojach wałaskim, zwanym cieszyńskim lub dolańskich oraz Jacków Jabłonkowskich (obecnie Republika Czeska). Pierwszy był pierwotnie noszony przez mieszczan cieszyńskich, a z czasem został przejęty przez mieszkańców wsi i pobliskich miast. Drugi, noszony wyłącznie w obrębie jednego miasteczka - Jabłonkowa, już pod koniec XIX w. ubierany był wyłącznie na większe uroczystości. Cechą charakterystyczną strojów Śląska Cieszyńskiego była metalowa biżuteria.

Początkowo sprowadzana z zagranicy, z czasem wyrabiana przez miejscowych złotników zyskała wyjątkowe formy stanowiące o zamożności tutejszych mieszkańców. Na pełny komplet srebrnych ozdób (pas, zapinki hoczki, napierśnik, łańcuch, spinka lub brosza) mogły sobie pozwolić jedynie najbogatsze kobiety. Góralki śląskie do tradycyjnego stroju góralskiego nosiły jedynie spinki, dopiero wraz z przejęciem stroju wałaskiego zakładały pasy, a do żywotka przyszywały hoczki. Biedniejsze kobiety kupowały biżuterię z pakfongu lub tworzyły jej imitację z koralików i cekinów.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

W Cieszyńskiem pierwsze murowane domy zaczęto budować już w 2 poł. XIX w. Stawiano je na wzór drewnianych, czyli z długą sienią dzielącą budynek na dwie części.

Domy wałaskie, szczególnie najbogatszych siedloków różniły się zarówno wyposażeniem, jak i wystrojem od skromniejszych izb góralskich. Pod koniec XIX w. wraz z pojawieniem się hutnictwa i górnictwa na terenach laskich powstają kolonie robotnicze.

Zabytki materialne

Rotunda pod wezwaniem św. Mikołaja na Wzgórzu Zamkowym w Cieszynie, wystawiona prawdopodobnie w XI w., stanowi jeden z najlepiej zachowanych przykładów architektury romańskiej w Polsce.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Wieś cieszyńska, w odróżnieniu od wsi beskidzkich, już w połowie XIX w. zerwała z samowystarczalnością zaopatrując się w wyroby rzemieślnicze w wyspecjalizowanych ośrodkach miejskich. Rozwinęły się na tym terenie warsztaty garncarskie, tkackie, farbiarskie, i złotnicze w takich miastach, jak Bielsko, Skoczów, Cieszyn, Jabłonków.

Tradycyjne kulinaria

Na święta Bożego Narodzenia piecze się zozworki, czyli ciastka z imbirem. Ciasteczka te w kształcie gwiazdek, dzwonków, pierścieni, kwiatków, ptaszków służyły również do zdobienia choinek.

Na Wielkanoc przygotowywano tradycyjnego murzina. Dawniej było to wędzone mięso zapieczone w cieście drożdżowym, obecnie jest to specjalna surowa biała kiełbasa.

Rys historyczny

http://www.morystwarowski.com/

Obyczaje i obrzędy

https://instytutkorfantego.pl/blog/pochod-z-judaszem-skoczow/

Strój

https://strojeludowe.net/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://szlakwoloski.eu/

Zabytki materialne

https://parafiamagdaleny.pl/parafia/rotunda-sw-mikolaja

Tradycyjne kulinaria

https://slaskiesmaki.pl/

1. Płyniesz Olzo. Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego, pod red. D. Kadłubca, Ostrawa 1972.
2. Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, t. 7, Śląsk Cieszyński w latach 1945–2015, red. K. Nowak, Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie.
3. Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, pod red. B. Bazielich, Wrocław-Katowice 2009.
4. L. Malicki, Strój Górali Śląskich, Wrocław 1956
5. K. Czerwińska, Przepakować dziedzictwo. Przeszłość jako projekcja rzeczywistości – przypadki śląskie, Katowice 2018.
6. Zabytki kultury ludowej na Śląsku i w Częstochowskiem, Bytom 1975.
7. M. Dembiniok, Zarys kultury ludowej Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1995.
8. A. Grabińska-Szczęśniak, A. Jurczyk, D. Misiak, Vademecum strojów górnośląskich, Bytom 2023.
9. M. Morys-Twarowski, Dzieje Księstwa Cieszyńskiego, Ustroń 2023.