Wałasi

Nazwa Wałasi cieszyńscy wywodzi się prawdopodobnie od przezwiska nadanego im przez sąsiadów i nie łączy się ich z Wałachami rumuńskimi. Autorzy tekstów z pocz. XX w. posługiwali się określeniem „strój wałaski”, zaznaczając, że zwano go również „strojem cieszyńskim”. W latach późniejszych stosowano nazwy „strój wałaski” i „cieszyński” zamiennie z określeniem „strój dolski” oraz „Wałachów cieszyńskich”.

Wałasi cieszyńscy zamieszkiwali środkową część Śląska Cieszyńskiego oraz północno- zachodnie pochyłości Beskidu Śląskiego. Teren Pogórza Cieszyńskiego, gdzie mieszkali, był krainą rolniczą z ważnymi ośrodkami miejskimi, takimi jak Cieszyn i Skoczów. Żyzne gleby pozwalały na powstawanie dużych gospodarstw siedlaczych i licznych folwarków. W miastach działały liczne ośrodki rzemieślnicze i przemysłowe, w których wieś cieszyńska zaopatrywała się w wyroby już pod koniec XIX w. Struktura społeczna i gospodarcza wpływała na wytworzenie się specyficznego środowiska kulturalnego, o silnych tradycjach regionalnych, wyrażających się między innymi w stroju.

Istotne znaczenie w procesie osadniczym miało położenie geograficzne terenu znajdującego się na szlaku handlowym prowadzącym na północ i południe przez Przełęcz Jabłonkowską. Najstarsze ślady pobytu człowieka, pochodzące z górnego paleolitu, stwierdzono na Górze Zamkowej w Cieszynie. Ożywienie osadnicze następuje u schyłku epoki brązu i wczesnym okresie epoki żelaza, co potwierdzają grodziska Golęszyców w Podoborze (Republika Czeska) i Międzyświeciu. W XI w. Gród cieszyński zostaje podniesiony do rangi kasztelani i pełni tę rolę do czasu utworzenia księstwa cieszyńskiego.

Księstwo cieszyńskie zostaje utworzone w 1290 r. po śmierci Władysława Opolskiego. Otrzymuje je Mieszko, który tworzy linie Piastów cieszyńskich panującą nad księstwem do 1653 r. Następnie aż do 1918 r. panują Habsburgowie. Po zakończeniu wojen śląskich księstwo cieszyńskie i opawskie pozostały przy Austrii. Od tego momentu księstwo cieszyńskie rozwija się kulturowo i gospodarczo niezależnie od reszty Śląska. Dopiero po upadku monarchii austro-węgierskiej zostaje podzielone w 1920 r. pomiędzy Polskę i Czechosłowację. W części polskiej pozostaje powiat bielski i wschodnia część cieszyńskiego. Taka granica zostaje przywrócona po 1945 r.

Gwara i folklor słowny

Gwara cieszyńska używana po obu stronach Olzy zaliczana jest do dialektu śląskiego. Wyróżnia się między innymi brakiem mazurzenia.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Wizytówką Ziemi Cieszyńskiej i Cieszyna jest między innymi Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej im. Janiny Marcinkowej, który powstał w 1950 r. i prezentuje przede wszystkim tańce, melodie i pieśni regionu cieszyńskiego.

Obyczaje i obrzędy

W Goleszowie z okazji Zielonych Świątek smaży się dla rodziny i znajomych jajeczniki. Dawniej na smażenie jajecznicy na wolnym powietrzu zbierała się cała społeczność, po jedzeniu były rozmowy, muzyka i tańce. Wajecznica/smażylnica, czyli jajecznica po cieszyńsku została wpisana w 2008 r. na listę produktów tradycyjnych.

Strój

Strój Wałachów cieszyńskich początkowo swoim zasięgiem obejmował obszar na linii Cieszyn–Pruchna–Strumień–Czechowice–Jaworze–Ustroń–Leszna. W późniejszych latach występował także w Beskidzie, poza lewym brzegiem Wisły oraz na prawym brzegu Białej. Górną część stroju stanowiły luźne białe koszule, które w zależności od zdobień nazywane kabotki, szutki lub koszułki, na które zakładano wełnianą suknię z żywotkiem. Cieszyńska suknia, sięgająca do połowy łydek, składała się ze spódnicy i bogato wyszywanego żywotka. Najstarsze żywotki obszyte były na krawędziach szeroką złotą lub srebrną bortą, z czasem wyszywano je kolorowymi nićmi, koralikami i cekinami. Spódnicę obszywano na dolnym brzegu wstążką galonką. Dopełnieniem stroju był wzorzysty jedwabny fartuch, przepasany w pasie kolorową wstęgą przeposką, wiązaną na kokardę maszkę oraz wełniana naramienna chustka hacka.

Mężatki nosiły czółkowy czepiec koronkowy przykryty chustką szatką wiązaną w tyle w żurek lub pidło. Z czasem kobiety zamieniły płócienne chustki na jedwabne lub adamaszkowe z ornamentem kwiatów i roślin, które stanowiły komplet z fartuchem. Zimą jeszcze na początku XX w. kobiety nosiły spencery szyte z wełnianej lub sukiennej tkaniny. Watowany, obcisły i dopasowany w tali spencer zapinano na pasek srebrną klamrą.

Komplet biżuterii zakładanej jednocześnie do kobiecego stroju stanowiły: spinka sercowata lub kolista, którą spinano kołnierzyk kabotka, napierśnik przypinany między ramiączkami żywotka, zapinki hoczki przyszyte do brzegów żywotka, klamra do spencera oraz szeroki srebrny pas, upinany na przeposce.

Męski strój cieszyński składał się z koszuli z wyłożonym kołnierzykiem, na którą zakładano kamizelkę bruclek z granatowego sukna. Kolejne okrycie stanowił kaftan kamizol - u chłopów ze srebrnymi guzikami. Bogatsi gospodarze posiadali również płoszcz. Wałasi cieszyńscy chodzili w spodniach nogawicach lub galatach szytych z sukna. Najbogatsi siedlocy zakładali na nogi poloki, czyli wysokie czarne buty z harmonijką, ozdobione dodatkowo pękiem skórzanych rzemyków.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

W Cieszyńskiem pierwsze murowane domy zaczęto budować już w 2 poł. XIX w. Stawiano je na wzór drewnianych, czyli z długą sienią dzielącą budynek na dwie części. Domy wałaskie, szczególnie najbogatszych siedloków, wyróżniały się wystrojem i bogatszym wyposażeniem od pozostałych chałup na Śląsku Cieszyńskim.

Zabytki materialne

Muzeum Śląska Cieszyńskiego ulokowane jest w kamienicy o charakterze pałacowym. Posiadłość należała do rodziny Larisch-Mönich. Powstała na przełomie XVIII/ XIX wieku i posiada rzadko spotykane malowidła ścienne.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Nieodzownym elementem stroju Wałaszek cieszyńskich była srebrna, często pozłacana biżuteria. Pierwszymi znanymi cieszyńskimi złotnikami byli bracia Haasowie, działający od 1810 r. Wykształcili wielu uczniów, którzy swoje umiejętności przekazywali kolejnym pokoleniom, dzięki temu również obecnie można w Cieszynie nabyć tradycyjne metalowe ozdoby do stroju cieszyńskiego. Cieszyńscy złotnicy wyrabiali głównie zapinki hoczki, spinki, broszki, klamry, napierśniki, guzy oraz pasy, a z czasem także współczesne prace stanowiące nawiązanie do dawnego złotnictwa cieszyńskiego.

Tradycyjne kulinaria

Niezwykłym deserem pochodzącym z czasów, kiedy Cieszyn należał do monarchii austro-węgierskiej, są kwiaty bzu smażone w cieście. Kwiatostany moczy się w cieście naleśnikowym i smaży na oleju. Można je jeść tylko raz w roku, gdy kwitnie czarny bez, w wersji na słodko lub lekko posolone.

Gwara i folklor słowny

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=slask-poludniowy-gwara-mwr

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://ziemia-cieszynska.pl/historia/

Strój

https://strojeludowe.net/

Tradycyjne kulinaria

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/wajecznica-smazylnica-czyli-jajecznica-po-cieszynsku

https://slaskiesmaki.pl/

1. Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, t. 7, Śląsk Cieszyński w latach 1945–2015, red. K. Nowak, Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie.
2. K. Czerwińska, Stroje ludowe Śląska Cieszyńskiego: tradycje-przemiany- perspektywy, [w:] Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, Atlas Polskich Strojów Ludowych. Zeszyt specjalny, red. A.W. Brzezińska, M. Tymochowicz, Wrocław 2013.
3. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
4. Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu, red. J. Chlebowczyk, Katowice 1973.
5. K. Czerwińska, Przepakować dziedzictwo. Przeszłość jako projekcja rzeczywistości – przypadki śląskie, Katowice 2018.
6. A. Grabińska-Szczęśniak, A. Jurczyk, D. Misiak, Vademecum strojów górnośląskich, Bytom 2023.
7. M. Lipa-Kuczyńska, A. Grabińska-Szczęśniak, Ozdoby szykownych prababek. Kolekcja biżuterii cieszyńskiej w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Bytom 2011.
8. Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, pod red. B. Bazielich, Wrocław-Katowice 2009.
9. G. Studnicki, Obraz przeszłości i tradycji a święta lokalne w Cieszynie i Czeskim Cieszynie, [w:] Dziedzictwo jako klucz do tożsamości pogranicza polsko- czeskiego, pod red. H. Rusek, A. Pieńczak, J. Szczyrbowski, Cieszyn-Katowice- Brno 2010.