Górale śląscy
Osadnictwo góralskie sięga XV wieku, kiedy to ludność przemieszczała się na południe w poszukiwaniu ziemi. Kultura gospodarcza wprowadzana przez Wołosów z Wołoszczyzny nadal wyznacza niektóre elementy stroju, nazwy i zwyczaje. Zabytki materialne, takie jak kurna chata Jana Kawuloka, oraz twórczość ludowa, jak koronka koniakowska, są nieodłączną częścią dziedzictwa kulturowego Beskidu Śląskiego. Warto udać się w ten rejon 6 grudnia, kiedy to domy odwiedzają Mikołaje, bo obrzęd ten pielęgnowany jest do dzisiaj w beskidzkiej „Trójwsi” przez zespoły regionalne.
Tekst: Anna Grabińska-Szczęśniak
Nazwa
Wśród Górali śląskich wyróżniamy grupę wiślańsko-breńską, istebniańską i nadolziańską.
Terytorium
Górale śląscy zajmują część zachodniego łuku Karpat zwaną Beskidem Śląskim, zajmującym południowo-wschodni kraniec Śląska Cieszyńskiego. Tereny zamieszkiwane przez Górali śląskich dzieli granica polsko-czeska. Po stronie polskiej leżą: Istebna, Jaworzynka, Koniaków, Wisła, Ustroń i Brenna, a po stronie czeskiej: Bukowiec, Łomna, Mosty Jabłonkowskie, Nawsie, Gródek, Piosek i Hyrczawa.
Osadnictwo
Początki osadnictwa w Beskidzie Śląskim przypadają na XV w., kiedy to ze względu na braki ziemi ludność z północnej części regionu cieszyńskiego zaczęła się przesuwać na południe. W XVI w. na beskidzkie ziemie docierają Wołosi, wędrowny lud z Wołoszczyzny, który wprowadza gospodarkę szałaśniczą, z czasem zakładając wsie na prawie wołoskim. Wołosi na tych terenach nie stanowili już większości etnicznej, zasymilowali się z lokalną ludnością. Na wszystkich obszarach, które kolonizowali, wprowadzali nowy sposób gospodarowania w górach, a ich wpływy obecnie można dostrzec w stroju, nazwiskach, nazwach sprzętów, miejsc i zwierząt, a także w zdobnictwie.
Krótki rys historyczny
Do 1654 r. właścicielami gór byli książęta piastowscy, a następnie Habsburgowie. Początkowo ludność zajmowała się karczowaniem lasów na potrzeby dworu. Kiedy książęta zaczęli przyznawać ulgi i pozwalali brać drzewo na budowę domostw, osadzano się w górach coraz chętniej. Sytuacja zmieniła się w 2 poł. XVIII w., kiedy ograniczono swobodne prawo gospodarowania lasami pod gospodarkę szałaśniczą. Również uwłaszczenie chłopów spowodowało odcięcie górali od pastwisk i produktów leśnych w posiadłościach książęcych. Od tego czasu rozpoczął się systematyczny zanik gospodarki pasterskiej.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Górali śląskich wyróżnia się brakiem mazurzenia. Końcowe –ch nie jest rozwinięte ani w–k ani w–f. W Wiśle, Istebnej i Koniakowie występuje dialekt jabłonkowski.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Charakterystycznie tańce Górali śląskich to owięziok, świniorz, rejna oraz kołomajki. Owięziok był tańcem zalotnym, podczas którego mężczyzna opłacał kapelę i popisywał się przed wybranką śpiewem. Nazwa tańca pochodzi od owięziej skóry, czyli skóry jagnięcej, z której wyrabiano kierpce noszone jedynie od święta oraz na zabawy.
Obyczaje i obrzędy
W Beskidzie Śląskim w okolicach 6 grudnia domy odwiedzają Mikołaje. Grupa licząca nawet 30 osób jest podzielona na biołych i czornych, a cała inscenizacja ma z góry ustalony scenariusz. Wojok po uzyskaniu zgody od gospodarza wpuszczał najpierw grupę czornych (dwa lub cztery Debły, Lucyper, Medźwiedzie prowadzone przez Medulę, Żyd, Kóminior), a po ich wyproszeniu wchodzili bioli (Żoczkowie, Biskup, Paterek, Dochtór, Chłop i Baba, para młoda, Anioł). Na koniec wchodzą Cygón z Cygónkóm, a przez okna zagląda Śmierć. Orszakowi towarzyszą fałszujący Muzykanci oraz przedstawiciele różnych zawodów. Obecnie obrzęd ten pielęgnowany jest w beskidzkiej „Trójwsi” przez zespoły regionalne.
Strój
Najstarszymi elementami stroju Góralek śląskich były uoktuszki i uobrusy - białe płachty zarzucane na ramiona i okrywające całą postać oraz ciasnocha, służąca również jako odzież nocna. Górną część ubioru stanowiła krótka koszula kabotek z białego płótna, później batystu, o bufiastych rękawach. Kołnierzykk obójek i mankiety lemce zdobiono jednobarwnym haftem krzyżykowym o motywach geometrycznych. Kabotki istebniańskie charakteryzowały się większą ozdobnością wyszyć, a nadolziańskie bardziej bufiastymi rękawami. Dolną część ubioru stanowiła płócienna spodnica oraz dwie zapaski: tylna, zwana fortuchem, szyta z samodziałowego płótna, farbowanego na kolor czarny lub granatowy oraz przednia - fortuszek, znacznie węższa, z granatowego płótna. Góralki z Wisły już pod koniec XIX w. zamiast płóciennego fortuszka zakładały jedwabne kolorowe zapaski z materiałów fabrycznych. W tym okresie do góralek z Wisły i Brennej zaczęły przenikać suknie z żywotkiem, zwane śląskimi lub cieszyńskimi. Mężatki na głowę wkładały białe czepce z koronkową wstawką na przodzie, którą w Wiśle wykonywano techniką igiełkową, w Ustroniu klockową, a w Koniakowie na szydełku. Na czepiec wiązano chustkę szatkę. Na największe święta góralki zakładały sziatkę rożkową, inaczej rożkulę lub sziatkę spuścziową. W zimie bogatsze kobiety nosiły kożuchy, a biedniejsze gunie.
Na nogi góralka zakładała czerwone pończochy nogawiczki, które po sfałdowaniu sięgały do kolan, a na stopy białe sukienne kopytka i skórzane kierpce. Dopełnieniem była biżuteria w formie srebrnych spinek do spinania obójka przy kabotku.
Odświętny strój męski składał się z płóciennej szerokiej koszuli drelichowej lub obrusowej, sięgającej pod kolana, wpuszczanej do spodni – białych, obcisłych z folowego sukna, zwanych nogawicami w Istebnej, wałaszczokami lub galatami w Wiśle i w Brennej. W lecie i na co dzień górale nosili portki z grubego płótna, zwane gaciami lub płótniakami. Spodnie podtrzymywał skórzany pas gabaryjok. Na koszulę w niedzielę i święta zakładano bruclik – sukienną kamizelkę, której pomimo rzędu połyskujących guzików nie zapinano, tylko sznurowano u dołu tasiemką. Do 1 poł. XIX w. wierzchnią częścią stroju była gunia z brunatnego lub czarnego sukna, zarzucana na ramiona. Na nogi góral zakładał kopyca przymocowane do nóg nawłókami, czyli białym lub czarnym sznurem wielokrotnie owiniętym koło dolnej części łydki i przywiązanym do kopyc. Powyżej nawłoków wystawały nodstawki, czyli pasy wełnianej tkaniny, zdobione wzorem geometrycznym. Na kopyca obuwał góral kyrpce ze świńskiej skóry mocowane rzemieniami. Nakryciem głowy był filcowy kapelusz, czarny lub biały, a zimą baranica.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Dawne chaty góralskie miały stromy, dwuspadowy dach pokryty gontem, ściany o konstrukcji zrębowej, małe okna, bogato zdobione drzwi i szczyty chałup. Większość była jednoizbowa, tylko bogatsi mieli dwie izby przedzielone sienią, po lewej czorną, po prawej biołą.
Zabytki materialne
Kurna chata Jana Kawuloka z 1863 r., która oddaje autentyczne warunki dawnego życia mieszkańców Istebnej. Drewniany dom kryty gontem składa się z dwóch izb po obu stronach sieni. Jedna z nich to izba kurna z piecem dymnym. Można tu zobaczyć nie tylko tradycyjny wystrój wnętrza i sprzęty, ale także instrumenty muzyczne takie, jak gajdy, róg pasterski, piszczołka sałaśnikowa, czy piszczołka tacikowa. Chata była miejscem życia i pracy Kawuloka – muzyka, wykonawcy instrumentów ludowych, folklorysty.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Beskid Śląski to do dzisiaj żywy ośrodek tradycyjnej sztuki ludowej i folkloru. Najbardziej rozpoznawalnym wyrobem jest koronka koniakowska oraz haft dwubarwny, krzyżykowy, typu geometrycznego. Tradycje wytwarzania koronki koniakowskiej zostały w 2017 r. wpisane na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Tradycyjne kulinaria
Jadłospis w beskidzkich wsiach posiadał swoje regionalne zróżnicowanie. Ta sama potrawa o tej samej nazwie mogła być różnie przyrządzana, np. poleśniki w Wiśle i Istebnej. Mogła też być różnie nazywana, np. znana w Beskidach prażucha w Istebnej nazywa się pónczki. W czasach rozwiniętej gospodarki szałaśniczo-pasterskiej z mleka owczego wyrabiano tzw. góralski chleb, czyli bundz, który po okresie leżakowania rozdrabniano, solono i przerabiano na bryndzę.
Netografia
Rys historyczny
http://www.morystwarowski.com/
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://centrumkoronkikoniakowskiej.pl/
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- L. Malicki, Zarys kultury materialnej górali śląskich. Materiały do kultury społecznej górali śląskich, Katowice 2004.
- Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, t. 7, Śląsk Cieszyński w latach 1945–2015, red. K. Nowak, Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie.
- M. Kiereś, Strój górali śląskich, Milówka 2008.
- Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, pod red. B. Bazielich, Wrocław-Katowice 2009.L. Malicki, Strój Górali Śląskich, Wrocław 1956.
- F. Popiołek, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939.
- M. Kiereś, Doroczna obrzędowość w społecznościach zróżnicowanych religijnie na pograniczu polsko-czesko-słowackim. Opis etnograficzny, Cieszyn 2007.
- J. Kurek, Mikołaje – obrzęd doroczny we wsiach Beskidu Śląskiego, [w:] ”Polska Sztuka Ludowa”, R. 27, 1973: nr 4.
- M. Dembiniok, Zarys kultury ludowej Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1995.
- A. Grabińska-Szczęśniak, A. Jurczyk, D. Misiak, Vademecum strojów górnośląskich, Bytom 2023.
- M. Morys-Twarowski, Dzieje Księstwa Cieszyńskiego, Ustroń 2023.
- Lipok-Bierwiaczonek Maria, Górale Śląscy, [w:] „Śląsk” nr 2 (76), R. VIII, luty 2002
- Popiołek Franciszek, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939.
- Udziela Seweryn, Etnograficzne ugrupowanie i rozgraniczenie rodów górali polskich, [w:] "Przegląd Geograficzny" t. 1, 1918.
