Grupa bytomsko-rozbarska

Określenie grupa rozbarska jest związane z miejscem występowania stroju rozbarskiego, zwanego też bytomskim, najbardziej rozpoznawalnego wśród strojów górnośląskich. Rozbark po raz pierwszy wspomniany jest jako „Rosenberg” w dokumencie spisanym w 1369 r. Na temat etymologii nazwy jest kilka hipotez, z których najbardziej prawdopodobna wywodzi ją od „wzgórza róż” (mons rosarum, Rosenberg). Ze względu na rolniczy charakter Rozbarku i kultywowanie tu dawnych śląskich tradycji, charakterystyczny ludowy strój przyjęło się nazywać strojem rozbarsko-bytomskim. Jego zasięg wykracza daleko poza wieś Rozbark: wschodnią granicę występowania wytyczała rzeka Brynica i Przemsza, północną Mała Panew, na południu linia między Mysłowicami, Mikołowem i Pszczyną, natomiast na zachodzie zasięg stroju raciborskiego.

Rozbark (później gmina, obecnie dzielnica Bytomia) wraz z Bytomiem otaczały pola uprawne miejskie, folwarczne i chłopskie. W ich sąsiedztwie powstawały kopalnie i huty, które od poł. XIX w. zaczęły sukcesywnie zmieniać krajobraz. Wśród mieszkańców początkowo większość stanowili wielkorolni gospodarze siedlocy, z czasem obszar pól uprawnych i łąk zaczynał się kurczyć na skutek rozbudowy obiektów przemysłowych i osiedli mieszkaniowych, składających się z familoków. Rozkwit wsi związany był z działalnością kopalń, od 1856 r. „Heinitz” (później Rozbark) i od 1859 r. „Fiedlersglück”, spowodował do 1927 r. piętnastokrotny przyrost mieszkańców. W okresie przedwojennym większość stanowiły już rodziny miejskie, rzemieślnicze i robotnicze (górnicze, hutnicze, kolejarskie).

Osadnictwo w okolicach Bytomia zaczyna się dopiero w XI w. Główną przyczyną jego rozwoju było najprawdopodobniej odkrycie złóż srebra. Gród związany był pierwotnie z ziemią krakowską, w 2 poł. XII w. przyłączony został do Śląska. Pierwsza wzmianka o kasztelani bytomskiej znana jest z 1222 r., jej siedzibą było wzgórze Św. Małgorzaty. W 1281 r. Bytom, który w 1254 r. uzyskał prawa miejskie, został stolicą samodzielnego księstwa.

Rozbark jest związany z Bytomiem, należącym od XII w. do Górnego Śląska. Wzmiankowany w źródłach od XIII w., wraz z tym miastem, należał do lokalnego księstwa piastowskiego, od końca XIII w. zhołdowanego przez Czechy, następnie do monarchii habsburskiej i Prus. W plebiscycie z 1921 r. większość mieszkańców głosowała za Polską, mimo to Rozbark pozostał w Niemczech. W 1927 r. przyłączony do Bytomia, po 1945 r. wraca do Polski, nadal jako dzielnica Bytomia.

Gwara i folklor słowny

Etnolekt śląski, według dialektologii polskiej -  dialekt śląski, to zespół gwar śląskich. Podczas spisu ludności z 1910 r. aż 13 402 osoby (na 20 435 mieszkańców) uznały za ojczysty język polski. Na Rozbarku ubieranie się po chopsku znaczyło tyle, co po polsku. Część językoznawców, jak i mieszkańców, uznaje mowę śląską za język. Również Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna – ISO przydzieliła językowi śląskiemu kod „SZL”.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Znane na Rozbarku tańce: trojak, zagrodnik, błogosławiony, owczarek, gołąbek, czy grozik charakterystyczne są dla całego Górnego Śląska.

Obyczaje i obrzędy

4 grudnia na Rozbarku obchodzone są uroczystości ku czci św. Barbary, patronki górników. Najważniejszym punktem obchodów barbórkowych jest uczestnictwo w mszy świętej, na którą górnicy idą ubrani w galowe mundury, wraz z pocztem sztandarowym, feretronami i orkiestrą górniczą. W domach górników w tym dniu przygotowywano świąteczny posiłek, na który zapraszano rodzinę i znajomych.

Strój

Strój rozbarski, inaczej zwany bytomskim, w wersji odświętnej szyty był z tkanin fabrycznych, a poszczególne jego elementy miały charakterystyczny krój i zdobnictwo. Na bieliznę kobieta zakładała koszulę kabotek – krótką, płócienną lub z batystu, wykończoną odpowiednio do rodzaju stroju, przy którym była noszona. Na to zakładano spódnice spodki, szyte z czterech do pięciu metrów tkaniny i suknię kieckę, która składała się ze stanika lajbika zapinanego z przodu i układanej w fałdy spódnicy razem zszytych. Zimą pod kieckę, zakładano watowaną i pikowaną jak kołdrę watówkę, a latem wałkowaty podkład kiełbasę. Na kabotek zakładano gorset wierzcheń, czyli dopasowany w talii stanik z sukiennych tkanin z jedwabną, kolorową wstążkę wokół dekoltu. Fartuchy były równe z kiecką i dostosowane do rodzaju stroju. Mężatki na kabotek zakładały obszerne jakle zachodzące na biodra o nieco dłuższym, półokrągło skrojonym tyle. Na odpowiednie okazje zakładano duże chusty tzw. tureckie lub w kratę, pepito, bądź w pasy, do tańca chusty merynki. Latem noszono lżejsze szaltuszki.

Podczas uroczystości panny ozdabiały głowy mirtowymi wiankami, później powszechniejsze stały się galandy, czyli wianki wykonane ze sztucznych kwiatków, rajskich jabłuszek i szklanych błyskotek, z długimi wstęgami. Mężatki na Rozbarku, w Piekarach i Kozłowej Górze chodziły w czepcu budzie, a w Chorzowie, Świętochłowicach, Radzionkowie, Dąbrówce Wielkiej kobiety nosiły chustki purpurki. Dopełnieniem stroju były długie, kolorowe wstążki oraz korale i kolczyki.

Odświętny strój męski składał się z białej koszuli, kamizelki, marynarki, spodni, płaszcza, chusteczki i kapelusza oraz wysokich butów. Koszula miała rozcięcie sięgające talii, zapinane na guziki, zdobione z dwóch stron wąskimi zakładkami zwanymi zogibkami i kołnierzyk z mereżką. Koszulę wkładano do spodni jelenioków, zwanych skórzokami, szytych z jeleniej skóry o zwężających się nogawkach wiązanych pod kolanami, tak by włożyć je w wysokie skórzane buty z cholewami. Popularne były także spodnie z sukna, o prostych, długich nogawkach, granatowe lub czarne, zdobione na bocznych szwach czerwoną bizą, stąd ich nazwa bizoki. Tradycyjny męski strój rozbarski posiadał trzy okrycia wierzchnie: bruclek, czyli kamizelkę, kamzolę, czyli rodzaj marynarki oraz sukmanę, czyli płaszcz. Dopełnieniem była jedwobka, czyli jedwabna, kwadratowa, kolorowa chustka zawiązywana pod kołnierzykiem koszuli. Na głowę mężczyźni zakładali tzn. kanię, czarny, filcowy kapelusz z szerokim rondem, a zimą tchórzówkę, czyli czapkę z baraniego futra, aksamitu lub sukna z otokiem z futra tchórza.

Zabytki materialne

Budynek starostwa powiatowego (1897-1898) obecnie Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Dom Polski „Ul” z końca XIX w, neoromański kościół pw. Św. Jacka z lat 1908-1911 oraz zabytki związane z historią górnictwa - cechownia KWK Rozbark, centralna pompownia „Bolko”.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Do wyróżniającej się w regionie twórczości należy przede wszystkim sztuka nieprofesjonalna związana ze środowiskiem górniczym. Z węgla wykonywano przedmioty pamiątkowe oraz rzeźby św. Barbary, Skarbnika, górników, przedstawiające wnętrza kopalń, sceny z życia górników, a z czasem wiele innych nie związanych z pracą zawodową.

Tradycyjne kulinaria

Najbardziej tradycyjny jest jadłospis świąteczny, szczególnie wigilijny, wtedy na stole pojawia się między innymi siemieniotka, moczka i makówki. W czasie uroczystości rodzinnych najczęściej podaje się rosół z nudlami, kluski śląskie, roladę wołową i modrą kapustę. Jest także schab sztygarski, garnuszek górniczy, karminadle. W jadłospisie codziennym przeważały zupy, szczególnie żur i wodzionka.

Gwara i folklor słowny

https://silling.org/

Strój

https://strojeludowe.net/stroje/bytomski/

Zabytki materialne

https://slaskiemiasta.pl/bytom/rozbark/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://muzeumgornictwa.pl/o-muzeum/wystawy/28-rzezba-w-weglu/

Tradycyjne kulinaria

https://slaskiesmaki.pl/

1. Z dziejów dzielnic Bytomia, “Magazyn bytomski”, t. VIII, pod red. J. Drabiny, Bytom 1991.
2. Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, pod red. B. Bazielich, Wrocław-Katowice 2009.
3. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
4. Folklor Górnego Śląska, pod red. D. Simonides, Katowice 1989.
5. I. Bukowska-Floreńska, Rodzina na Górnym Śląsku, Katowice 2007.
6. A. Grabińska-Szczęśniak, A. Jurczyk, D. Misiak, Vademecum strojów górnośląskich, Bytom 2023.
7. B. Bazielich, Strój rozbarski. Atlas Polskich strojów Ludowych, cz. III, z. 5, Wrocław 2002.
8. Zbiór przepisów potraw regionalnych województwa śląskiego, pod red. H. Szymanderskiej, Katowice 2011.
9. Amatorski ruch plastyczny w województwie śląskim 1918-2018., “Katalog wystawy: Stulecie amatorskiego ruchu plastycznego w województwie śląskim”, pod red. K. Nowak-Maśko, Zabrze 2018.