Śląsk Opolski

Śląsk Opolski, jako nazwa regionu, pojawił się w okresie międzywojennym, gdy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości część historycznego Górnego Śląska znalazła się w granicach II Rzeczpospolitej (jako woj. śląskie), a część pozostała w granicach państwa niemieckiego (jako prowincja górnośląska -Śląsk Opolski). W okresie powojennym nazwę te zaczęto stosować dla odróżnienia od przemysłowej części Śląska. Obecnie Śląsk Opolski (Opolszczyzna) jest utożsamiany z woj. opolskim.    

Śląsk Opolski położony jest na terenach nizinnych, jedynie część jego południowych powiatów (głubczyckiego, prudnickiego i nyskiego) leży na Pogórzu Sudeckim. To ukształtowanie terenu wpłynęło na dominację rolnictwa jako głównego źródła utrzymania ludności, a co za tym idzie, ukształtowania charakterystycznej kultury ludowej. 

Obszar Śląska Opolskiego zamieszkały jest obecnie przez śląską ludność rodzimą (wschodnia część województwa), potomków ekspatriantów z Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej oraz przesiedleńców z Polski Południowej i Centralnej.

Kulturę regionu ukształtowało wczesne uwłaszczenie chłopów (pocz. XIX w.), co wpłynęło na rozwój samoświadomości społeczno-gospodarczej mieszkańców wsi. Jednocześnie unowocześnianie gospodarki chłopskiej nie spowodowało zaniku wielu cech kultury ludowej, a więc charakterystycznej obrzędowości dorocznej i rodzinnej. Wiele elementów tej kultury jest praktykowane do dziś.

Gwara

Gwara śląska jest charakterystyczna przede wszystkim dla wschodnich subregionów Opolszczyzny, zamieszkałych przez śląską ludność rodzimą. Cechą gwar ludności rodzimej Śląska Opolskiego jest mazurzenie (wymawianie spółgłosek: sz, cz, ż jako: s, c, z, np. czerwony → cerwony). Innym wyróżnikiem gwary śląskiej jest obecność wyrazów pochodzenia niemieckiego (germanizmów), a na terenach graniczących z Czechami – wyrazów mających źródłosłów morawski lub czeski.

Mimo zabiegów niektórych śląskich środowisk gwara śląska nie została wyodrębniona jako język regionalny. Dialekt śląski nie posiada ustalonego alfabetu i ortografii, zatem spotyka się różny zapis tych samych wyrazów.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Folklor muzyczny Śląska Opolskiego rzadko zachował oryginalne cechy. Zespoły ludowe działające pod patronatem instytucji kultury mają często cechy ponadregionalne, prezentując folklor muzyczny i taneczny różnych regionów, zebrany w tzw. suity.

Coraz rzadziej spotykane są kapele tworzone przez wiejskich muzyków. W śląskich kapelach oprócz dawnych składów instrumentalnych (skrzypce i basy) spotykane były: klarnet, kornet lub trąbka, kontrabas, niekiedy też flet i puzon. Rozpowszechniały się także orkiestry dęte, działające przy kopalniach, cementowniach itp. O popularności tych orkiestr świadczy obecność tuby basowej w obrzędzie „pogrzebu basa”. Wiele zespołów związanych było z tradycją orkiestr dętych działających w kościołach protestanckich.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędowość Śląska Opolskiego ma wiele cech charakterystycznych dla kultur agrarnych, których bytowanie opiera się na uprawie i hodowli. Wiele zachowań obrzędowych miało na celu pobudzenie przyrody do życia (wiosenne zwyczaje śmigusa, potrząsania drzew w sadach, topienia marzanny i wnoszenia gaika), a także ochronę plonów (wielkanocny objazd pól, zatykanie w polu krzyżyków z palmy wielkanocnej, święcenie ziarna siewnego). Część tych zwyczajów zachowało się do dziś, niektóre znalazły nowy wyraz, jak np. wiosenny wysiew ziarna w formie serca zwieńczonego krzyżem.

Wiele obyczajów ma cechy charakterystyczne dla tego regionu. Wymienić tu należy zapustne zwyczaje wodzenia niedźwiedzia i pogrzebu basa czy wiosenne stawianie maja.

Strój

Strój regionalny męski zaginął już w 2. poł. XIX wieku. Do II wojny światowej, a w rzadszych przypadkach do wczesnych lat powojennych, zachował się strój kobiecy. Stroje subregionów: opolskiego, oleskiego i nyskiego miały cechy na tyle charakterystyczne, że można wyróżnić je jako osobne grupy. Najbardziej charakterystyczny, a dziś emblematyczny dla regionu, jest XIX-wieczny strój opolski, składający się z długiej mazelonki/kiecki (suknia –bezrękawnik), bluzki - kabotka, fartucha – zapaski i chustki (zimą - chusty). XIX-wieczny strój oleski miał podobny układ, jednak kiecka wykonana była z tkaniny samodziałowej (ręcznie tkanej). Strój nyski wykazywał wiele cech miejskich, a charakterystycznym jego elementem był spencer, czyli krótki kabacik z bufiastymi, watowanymi rękawami, noszony do suto marszczonej spódnicy.

Od przełomu XIX/XX w. strój Śląska Opolskiego podlega ujednoliceniu, składa się wówczas z kiecki/mazelonki i nakładanej na nią jakli, czyli bluzy za biodra zapinanej wysoko pod szyję, z charakterystycznie dłuższym i zaokrąglonym tyłem. Strój ten był w ciemnych barwach, a kolorowym akcentem był fartuch zakładany pod jaklę oraz chustka lub chusta. Charakterystyczny był strój panny młodej, składający się z czarnej jakli i mazelonki oraz białego fartucha.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Świeckie budownictwo drewniane (chałupy i budynki gospodarcze) zaczęły zanikać w 2. poł. XIX w., zastępowane powszechnie przez budownictwo murowane. Przyczynił się do tego rozwój cywilizacyjny wsi śląskiej oraz przepisy administracyjne, np. nakazujące budowę domów o określonej wysokości pomieszczeń, z zabezpieczeniem p/poż. Wiejskie budynki  drewniane pobudowane w charakterystycznej dla regionu konstrukcji zrębowej, można dziś zobaczyć w Muzeum Wsi Opolskiej. W opolskim skansenie zlokalizowano też budynki szachulcowe z subregionu nyskiego.

Wsie opolskie to najczęściej ulicówki – o zwartej zabudowie zgrupowanej po obu stronach drogi, w których budynki mieszkalne ustawione są na wąskich działkach, szczytem do ulicy. Na południu województwa, w rejonach podgórskich, powstawały wsie łańcuchówki, z zabudowaniami stawianymi przy drodze biegnącej dnem doliny, wzdłuż rzeki lub strumienia. Od XVIII w. na południu regionu, w pow. głubczyckim, grodkowskim i nyskim powstawały wsie frankońskie, w których budynki mieszkalne przypominają nieraz zdobione kamienice (Złotogłowice, pow. nyski). Od przełomu XVIII/XIX w. rozwijało się budownictwo fryderycjańskie z regularnymi kształtami wsi (gł. ulicówkami), a także wsie z centrum w formie gwiazdy, z rozchodzącymi się promieniście ulicami (Pokój, pow. opolski). Zabudowa fryderycjańska w większości zlokalizowana jest w północnej części regionu.

Dzięki uporządkowanej zabudowie wsie opolskie do dziś w większości mają czytelne, zwarte układy, z jednorodną zabudową.

Zabytki materialne

Jednymi z najcenniejszych zabytków regionu są drewniane kościoły tworzące szlak łączący Opole i Stare Olesno. Kościół murowany w Małujowicach z gotyckimi malowidłami ściennymi (śląska Sykstyna) wraz z innymi kościołami pow. brzeskiego tworzą unikalny Szlak Polichromii Brzeskich. W regionie znajduje się również budowle rezydencjalne, np. zamek Piastów Śląskich w Brzegu, w pałace w Mosznej czy w Kopicach (ruina). Zachowało się wiele zabytków techniki, m.in. gazownia w Paczkowie (z muzeum), piece wapiennicze w gm. Gogolin,, huta Małapanew i wiszący most żeliwny w Ozimku, wieże wodociągowe, jaz i śluza na kanale Młynówka w Opolu.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Twórczość ludowa regionu skupiona jest wokół kroszonkarstwa, tj. zdobienia jaj wielkanocnych, zdobienia porcelany wzorem zaczerpniętym z kroszonkarstwa oraz wyplatania koron żniwnych. Zwłaszcza kroszonkarstwo (wraz z pisankarstwem kultywowanym przez potomków przesiedleńców) jest tą dziedziną twórczości, która przekazywana jest z pokolenia na pokolenie, w obrębie rodzin i mieszkańców wsi. Umiejętności wykonywania kroszonek i pisanek, jak dotąd, nie zagraża przerwanie ciągłości tradycji. Mniejszy zasięg ma zdobienie porcelany, które wymaga specjalnych urządzeń (piec do wypalania). Kroszonkarstwo i pisankarstwo opolskie oraz umiejętność ręcznego malowania wzoru opolskiego zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa.

Korony żniwne tworzone są w KGW, lokalnych grupach działania i in. organizacjach wiejskich. Charakterystyczne dla Śląska Opolskiego są korony ziarnkowe – dużych rozmiarów konstrukcje wykonane z ziaren zbóż nanizanych na drucik i splecionych w ozdobne wzory przypominające filigran. Ten rodzaj koron spotykany jest w regionie od okresu międzywojennego.

Tradycyjne kulinaria

Kulinaria Śląska Opolskiego obejmują kuchnię śląskiej ludności rodzimej i przesiedleńców z Kresów Wschodnich i Polski Centralnej.

Kuchnię śląską ukształtowały wpływy kuchni słowiańskiej, czeskiej, niemieckiej oraz austriackiej. Posiłki codzienne stanowiły: kawa zbożowa, chleb ze smalcem, zupy: żur, wodzionka, ścierka (zacierka) na mleku, krupnik, kartoflanka, grochowa/fasolowa, oberiba (z kalarepy); Kluski i kasze z sosami, ciapkapusta (kapusta kiszona z tłuczonymi ziemniakami), podroby. Potrawy niedzielne i świąteczne: żur z kiełbasą, rosół z nudlami (makaronem), rolada wołowa nadziewana, kluski śląskie (białe) i czarne (polskie), kapusta modra/światło (czerwona), śląskie niebo (wędzona lub peklowana wieprzowina gotowana z sosem z suszonych owoców), sałatka kartoflana, śledzie marynowane w śmietanowym sosie.

Kuchnia kresowa ‒ widoczne wpływy kuchni ukraińskiej, litewskiej, rosyjskiej, białoruskiej, austriackiej, żydowskiej, ormiańskiej i tatarskiej. Opiera się głównie na: zbożach (chleb, pierogi, kluski, kulebiaki, bliny/racuchy); ziemniakach (baby ziemniaczane, kartacze - cepeliny, kołduny, placki i kiszki ziemniaczane); kapuście (bigos, kapuśniak, gołąbki); burakach (barszcz, chłodnik).

1. Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej, red. D. Simonides, P. Kowalski, Opole 1991.
2. Simonides D., Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego, Wrocław 2007. 
3. Wielokulturowość na Śląsku Opolskim, Litwie, Białorusi i Ukrainie. Z badań nad pograniczami etnicznymi, red. T. Smolińska, Opole 2009.
4. Bazielich B., Śląskie stroje ludowe, Katowice 1988.
5. Dziedzictwo kulinarne. Opolskie / Produkty tradycyjne województwa opolskiego, Opole 2020.
6. Górnicka-Naszkiewicz B,  Pamięć pokoleń. Tradycja kulturowa Kresowian subregionu głubczyckiego, Wrocław 2018.