Dziewczyna: kaftan (Rzerzęczyce, gm. Kłomnice), spódnica karbowanka (Ostrowy nad Okszą, gm. Miedźno), Strój z pierwszej połowy XX w. Chłopak: strój odtworzony przez Zespół Pieśni i Tańca "Częstochowa". Fot. Aleksander Lis, zbiory prywatne.
Ziemia częstochowska
Osadnictwo w tym regionie zaczęło rozwijać się już 700 – 400 lat p.n.e., co dokumentuje ekspozycja Rezerwatu Archeologicznego Kultury Łużyckiej w Częstochowie. Początek wsiom dawali często smolarze i popielarze. Spośród rozwiniętych w regionie rzemiosł popularne były: kowalstwo, plecionkarstwo, garncarstwo i tkactwo ludowe. Istnienie Jasnej Góry od XV w. stymulowało rozwój malarstwa dewocyjnego i wytwórstwa dewocjonaliów. Przedmioty kultu trafiały za sprawą pielgrzymów do wsi i miast w całej Polsce, co miało wpływ na wystrój chłopskich wnętrz mieszkalnych, na urządzanie kościołów, kaplic przydrożnych i cmentarnych.
Tekst: Barbara Pabian
Nazwa
Ziemia Częstochowska wywodzi są nazwę od stolicy regionu – Częstochowy.
Terytorium
Region częstochowski obejmuje północny obszar województwa śląskiego. Rzeźba terenu ma charakter krasowy, pokryta jest przeważnie słabymi glebami.
Osadnictwo
Osadnictwo zaczęło rozwijać się tutaj 700-400 l. p.n.e., co dokumentuje ekspozycja Rezerwatu Archeologicznego Kultury Łużyckiej w Częstochowie. Początek wsiom dawali często smolarze i popielarze. Powstawały pustkowia i coloniae w lasach, wzdłuż rzek: Warta i Liswarta oraz przy traktach komunikacyjnych. Po potopie szwedzkim przybywało na wsi chłopów małorolnych i bezrolnych. Od XVII w. karczmarzami byli przeważnie Żydzi.
Krótki rys historyczny
Połączenie Częstochowy ze wsią paulińską Częstochówką nastąpiło w 1826 r., co nasiliło ruch ludu w postaci pielgrzymek z kraju i z zagranicy. Częste wojny, obleganie twierdzy jasnogórskiej i zarazy prowadziły do ubożenia chłopów pańszczyźnianych. Mieszkańcy pogranicza z Prusami dorabiali przemytem lub dowozem towarów do i z komory celnej w Herbach, inni zatrudniali się w kopalniach rud żelaza.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Lud regionu częstochowskiego posługiwał się dialektem małopolskim z niewielkimi wpływami dialektów sąsiednich, w tym śląskiego, ale z odmiennym akcentem i melodyką. Do dziś w mowie utrwaliły się kolokwializmy swoiste dla tych ziem (np. chapcie – kapcie, zgódka – czkawka).
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Brak jest źródeł prezentujących typowe częstochowskie pieśni i tańce. Oskar Kolberg, opisując Częstochowę w tomie Kaliskie, odnotował jedynie pieśni maryjne, typowe dla pielgrzymowania. Istniejący od 1954 r. stylizowany Zespół Pieśni i Tańca Częstochowa przygotował suitę częstochowską, obejmującą utwory takie jak: Gaik, Kogucik, Chusteczka, Michałek, Koza, o niskim stopniu zachowania autentyczności.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędowość ludowa regionu częstochowskiego wpisuje się w kalendarz świąt dorocznych i rodzinnych, obchodzonych w całym kraju. W niektórych miejscowościach ukształtowały się formy celebrowania dni świątecznych w sposób właściwy dla społeczności tej ziemi. Należą do nich:
Zapustne misie – zwyczaj chodzenia z misiem (niedźwiedziem) w ostatkowy wtorek został odnotowany w XIX w. na Stradomiu w Częstochowie. Miał on zapewnić urodzaj i płodność. Symbolika ta przetrwała do dziś w gminie Niegowa. Młodzi mężczyźni, owinięci grochowinami lub słomą, mają wyeksponowane przyrodzenie ze słomy, marchwi, ziemniaków lub materiału.
Kąpiółka – odbywa się od 1516 r. w każdą pierwszą niedzielę maja w Gidlach. Najpierw w procesji z bazyliki na Kalwarię Gidelską niesiona jest słynąca łaskami figurka Matki Bożej z Dzieciątkiem. Następnie podczas mszy św. kapłani dokonują jej zanurzenia w winie, które później jest rozlewane do ampułek. Wino w połączeniu z modlitwą ma stanowić lek na choroby onkologiczne.
Tradycja ziela – co roku 14 sierpnia w Ślęzanach rolnicy ustawiają we wsi wysoki słup, na którym wspiera się konstrukcja wypełniona zielem: kłosami zbóż, kwiatami, warzywami, owocami. Autochtoni pamiętają ten zwyczaj z dzieciństwa i z opowiadań przodków. Są przekonani, że został on zapoczątkowany w okresie potopu szwedzkiego.
Turki – w Koziegłówkach w Wielki Piątek młodzi mężczyźni w przebraniu uczestniczą w procesji, a następnie, zaopatrzeni w dzidę i tarczę, trzymają do rezurekcji straż przy grobie Chrystusa.
Strój
Wzornictwo stroju częstochowskiego wykazywało podobieństwo z typem strojów mazowieckich. Pozostawało też pod wpływem rawsko-opoczyńskiego oraz kieleckiego ośrodka tkackiego, co wpłynęło na jego zróżnicowanie, głównie w zakresie kolorystyki. Można przyjąć, że występował on na północ i wschód od linii wsi: Kroczyce – Myszków – Koziegłowy – Poczesna – Częstochowa – Truskolasy – Opatów – Rębielice Królewskie. Strój kobiecy składał się z płóciennej koszuli z długimi rękawami i kołnierzykiem, halki i wełniaka (buroka) ze spódnicą plisowaną w tyle i na bokach, z doszytym opleckiem. Spódnicę z przodu przysłaniała zapaska. Przed chłodem chroniła zapaska naramienna. Na głowę zakładano biały czepiec i chustkę szalenkę. W ubiorze męskim podstawą była biała koszula z długimi rękawami z mankietami i wykładanym kołnierzykiem z niebieską wstążeczką i kamizelka. Na nogach – spodnie parciane, a w święta płócienne białe albo ciemno niebieskie, wpuszczane do butów z cholewami. Dopełnieniem była czarna lub granatowa sukmana i kapelusz (dynciak).
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Jeszcze w XIX w. popularna była zarówno śląsko-małopolska forma budownictwa (dom mieszkalny i budynki gospodarcze pod wspólnym dachem), jak również wersja mazowiecka (budynki usytuowane w formie czworoboku). Zabudowę wsi stanowiły budynki mieszkalne i gospodarcze, zgrupowane w zagrodę. Wielkość zagrody i rozmieszczenie budynków było uwarunkowane kształtem działki i zamożnością właścicieli. Zagrody dwubudynkowe lub jednobudynkowe, skupiające w sobie część mieszkalno-inwentarską i gospodarczą, usytuowane były na słabszych glebach. Bogatsi gospodarze, głównie z okolic Częstochowy, mogli poszczycić się posiadaniem zagród wielobudynkowych, obejmujących: dom, stodołę, szopę, oborę, spichlerz, brog. Pozbawione fundamentów chałupy wiejskie wznoszono na podwalinie z grubych bali. Na początku XX w. zaczęto pod nią układać podmurówkę, a na niej belki ścian o konstrukcji zrębowej lub sumikowo-łątkowej. W zabudowaniach gospodarczych stosowano też konstrukcję ryglową.
Zabytki materialne
• Klasztor o.o. Paulinów na Jasnej Górze
• Zagroda Włościańska, obiekt Muzeum Częstochowskiego z wystawami sztuki ludowej
• Zespół 32 zabytkowych stodół z kamienia wapiennego w Żarkach
• Spichlerz z 1783 r., przeniesiony z Borowna do Olsztyna (obecnie restauracja)
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Kowalstwo – rozwojowi rzemiosła sprzyjało występowanie rud żelaza. Pierwsze kuźnice powstały w XIV w. w okolicach Częstochowy, w XV w. było ich kilkanaście: nad Wartą, Liswartą, Czarną Przemszą. Na przełomie XIX/XX w. nastąpił rozwój kowalstwa. Wielofunkcyjne kuźnie znajdowały się niemal w każdej miejscowości. Wytwarzano w nich i naprawiano narzędzia rolnicze, świadczono usługi na rzecz kołodziejstwa i bednarstwa.
Plecionkarstwo – najczęściej wyplatano z wikliny, korzeni i słomy, jednak wsie takie jak: Koziegłowy, Zawada, Koziegłówki, Sokolniki zasłynęły z unikatowych wyrobów z drewnianych wiórek. Wyplatano z nich kapelusze, gwiazdki na choinkę, koszyki, koszyczki na święconkę, grzebieniarki i wiórkowe maty o jaskrawych barwach.
Tkactwo ludowe przetrwało do okresu powojennego. We wsiach: Mstów, Postaszowice, Niegowa, Sokolniki wyrabiano chałupniczo z lnu i konopii płótno i pasiaki z wełny. W najstarszych pasiakach występowała czerwień przetykana prążkami w czarnym kolorze, w tkaninach późniejszych pojawiały się też prążki niebieskie i zielone.
Garncarstwo – pokłady gliny o różnych właściwościach sprzyjały specjalizacji ośrodków wytwórczych. W Przyrowie i Wąsoszu wytwarzano ceramikę czerwoną glazurowaną, w Częstochowie stosowano polewę zieloną, a w Lelowie i Koniecpolu siwą. Najczęściej wykonywano garnki, zw. saganami, misy, zasobniki, sita i dwojaki.
Tradycyjne kulinaria
Podstawą wyżywienia ludu częstochowskiego, skromnego na co dzień i bogatszego w święta, było własne gospodarstwo o profilu rolno-hodowlanym. Z mąki żytnio-razowej przygotowywano: zacierki, kopytka, pyzy, kluski prażone na oleju, pierogi nadziewane kaszą, kapustą lub serem. Popularne były też: barszcz z ziemniakami, gotowanymi na sypko, kasza jęczmienna, gryczana, jaglana, okraszone skwarkami, spożywane z mlekiem. Z warzyw podstawą były ziemniaki, zwane na tym obszarze kartoflami, perkami, jabłkami, także kapusta biała i kiszona, rośliny strączkowe (groch, fasola, bób). Z mleka wytwarzano masło (w tzw. kierzankach) i sery (przy użyciu prasy – sernicy). Potrawy mięsne przygotowywano na Boże Narodzenie i Wielkanoc. W zapusty w okolicach Częstochowy spożywano wędzonkę, wieprzowinę, kraszone słoniną, kiełbasy, baby, pączki, placki, smażone na smalcu. Osobliwości kulinarne regionu zostały wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych MRiRW: chleb tatarczuch, ciulim lelowski, masło i ser krzepickie.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://ibrbs.pl/index.php/Ziemia_Cz%C4%99stochowska_(region)
Rys historyczny
Obyczaje i obrzędy
https://www.facebook.com/856091468057113/posts/950636825269243/
https://czestochowa.wyborcza.pl/czestochowa/51,48725,28348990.html#S.galeria-K.C-B.1-L.1.duzy
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Tradycyjne kulinaria
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/ciulim-lelowski
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/grochowka-po-czestochowsku
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/kapusta-z-grochem-po-czestochowsku
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/chleb-tatarczuch
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/chleb-klobucki-mieszany
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/zareckie-obwarzanki-odpustowe
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/zlotopotocki-karp-smazony
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/zlotopotocki-pstrag-z-rusztu
Literatura
1. Pabian B., Dziedzictwo kulturowe Częstochowskiego. Wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze przy współpracy z Uniwersytetem Wrocławskim, Wrocław 2005.
2. Pabian B.: Tradycja „ziela” w Ślęzanach (Częstochowskie). „Lud” 2007, t. 91.
3. Zabytki ludowej kultury na Śląsku i w Częstochowskiem, pod red. B. Bazielich, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze – Oddział Śląski, Bytom 1975.
