Zagłębie Dąbrowskie
Region Zagłębia Dąbrowskiego wyróżnia folklor muzyczny i taneczny. Pieśni zagłębiowskie cechuje szybkie tempo, zwarty motyw muzyczny i dosadna treść, pełna lokalnych odniesień. Zespoły śpiewacze wykonują pieśni sobótkowe uczestnicząc w popularnych wydarzeniach plenerowych odbywających się w czerwcowe popołudnia, połączonych z symbolicznym puszczaniem wianków na wodzie z okazji sobótki. W niektórych miejscowościach obchodzi się także andrzejki, babski comber oraz śpiewa się pieśni na Wielki Post i Wielkanoc. Zidentyfikowano 14 tańców regionalnych o wdzięcznych nazwach: kocurek, ułan, chusteczka, polka chodzona, w moim ogródeczku, szewc, krzyżak, oberek, sztajerek, polka Wojtek, polka deptana, polka węgierska, łamany, chodzony. W Zagłębiu bardzo powszechne były także oberki, tańczone do wielu melodii o rytmach oberkowych i mazurkowych. W regionie przenikały się trzy typy strojów ludowych: mazowiecki, śląski i małopolski (siewiersko-będziński).
Tekst: dr Agata Krajewska-Mikosz
Nazwa
Nazwa Zagłębie Dąbrowskie pojawiła się w połowie XIX wieku. Zdaniem większości badaczy próbujących usystematyzować jej pochodzenie, została wymyślona przez Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego – inżyniera, naczelnego i zawiadowcę kopalń rządowych tzw. Okręgu Zachodniego. Określenie Zagłębie, będące odpowiednikiem francuskiego bassin, funkcjonowało od XIX wieku i było początkowo używane wyłącznie do określenia rejonu geologicznego, a także gospodarczego. Stopniowo utrwalało się wśród lokalnej społeczności. Nazwa ta użyta została w mapie pokładowej Dąbrowskiego Zagłębia Węglowego z 1891 roku M. Łempickiego i A. Gatowskiego, choć była stosowana wymiennie z innymi nazwami, takimi jak Okręg Sosnowiecki, Dombrowsko-Sosnowieckij Bassiejn, Dombrowsko-Kamiennougolnyj Bassiejn, Zagłębie Sosnowiecko-Dąbrowskie, okręg fabryczny sosnowiecki, zagłębie górnicze. Drugi człon nazwy, przymiotnik dąbrowskie, utożsamiany jest z nazwą miejscowości Stara Dąbrowa, w której już w 1785 roku odkryto węgiel i rozpoczęto jego eksploatację.
Terytorium
Zagłębie Dąbrowskie znajduje się obecnie w środkowo-wschodniej części województwa śląskiego i obejmuje powiaty: będziński, myszkowski, zawierciański oraz dwa miasta na prawach powiatu – Sosnowiec i Dąbrowę Górniczą. Liczne zawiłości historyczno-administracyjne tego regionu powodują, że w publikacjach proponowane są także inne warianty zasięgu tego obszaru, ze znacznymi rozbieżnościami w interpretacji granic. Południową oraz zachodnią granicę Zagłębia Dąbrowskiego wyznacza linia graniczna państw zaborczych z drugiej poł. XIX wieku, a także rzeki: Brynica, Czarna Przemsza, Biała Przemsza; natomiast północno-wschodnia strona omawianego obszaru nie ma wyraźnie zarysowanego przebiegu (co powoduje węższe i szersze propozycje terytorialne).
Osadnictwo
O przeszłości tych ziem świadczą ślady człowieka z epoki paleolitu – starszej epoki kamienia (Dziadowa Skała, Okiennik Wielki, Siemonia). Pierwsze osady ludzkie na terenie Zagłębia Dąbrowskiego powstały w okresie kultury łużyckiej (między 700 a 550 rokiem p. n. e.).
Krótki rys historyczny
Zagłębie Dąbrowskie jako terytorium leżące na pograniczu Górnego Śląska i Małopolski ulegało wielu zmianom administracyjnym. Początkowo stanowiło integralną część Małopolski, z wyjątkiem przynależności części Zagłębia do Księstwa Siewierskiego oraz do tzw. Nowego Śląska po trzecim rozbiorze Polski. Kolejno teren ten przynależał do Księstwa Warszawskiego. Następnie obwód olkuski, powiaty pilicki i lelowski znalazły się w Królestwie Kongresowym. W wyniku przemianowania województwa omawiany obszar przynależał do guberni krakowskiej, później był częścią guberni kieleckiej, a na skutek następnych reorganizacji stał się częścią guberni radomskiej i powiatu olkuskiego.
Kolejne zmiany (1867–1914) to ulokowanie Zagłębia w nowym powiecie będzińskim, guberni piotrowskiej. Podczas pierwszej wojny światowej teren został podzielony na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austriacką. Po odzyskaniu niepodległości utworzono województwo kieleckie, do którego włączono powiat będziński, a następnie wydzielono powiat zawierciański, powiat miejski – Sosnowiec, jak również określono gminy miejskie: Będzin, Czeladź oraz Dąbrowę Górniczą (1927).
Podczas drugiej wojny światowej obszar ten wszedł w skład terenów przyłączonych do Rzeszy, natomiast po zakończeniu wojny Zagłębie Dąbrowskie znalazło się w województwie śląsko-dąbrowskim (bez powiatu olkuskiego), przemianowanym z kolei na województwo katowickie (1950). Obszar ten został włączony w Górnośląski Okręg Przemysłowy.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
W regionie tym nie mówi się gwarą śląską. Niektórzy badacze określają gwarę zagłębiowską, na którą składa się zespół cech językowych charakterystycznych dla Zagłębia, bowiem językowo, dialektalnie teren ten należy do Małopolski. Najczęściej jednak lokalna społeczność zamieszkująca teren Zagłębia Dąbrowskiego utrzymuje, iż nie mówi gwarą, a Zagłębie nie ma charakterystycznych dla regionu słów. Znana jest publikacja Józefa Stefana Ziemby z 1888 roku – Słownik prowincyjonalizmów powiatu będzińskiego (gubernia piotrkowska), w którym autor zawarł charakterystyczne dla regionu zwroty i wyrażenia gwarowe.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W Zagłębiu Dąbrowskim dominują żwawe, skoczne, synkopowane krakowiaki, przeważnie w trybie durowym, co sugeruje – zgodnie z opinią badaczy analizujących folklor muzyczny z tego obszaru – wyraźne wpływy folkloru z Małopolski. Pieśni zagłębiowskie są zazwyczaj utrzymane w szybkim tempie, posiadają nośny, zwarty motyw muzyczny i dosadną treść, posiadającą lokalne odniesienia. Zagłębie Dąbrowskie dysponuje własnym zasobem pieśniowym, gdyż wiele pieśni śpiewanych jest wyłącznie na tym obszarze.
Najwięcej pieśni zagłębiowskich zarejestrował Adolf Dygacz w drugiej połowie XX wieku. Prekursorem badań na tym obszarze był natomiast Oskar Kolberg. Zagłębiowskim folklorem muzycznym (głównie tanecznym) zajmowała się Janina Marcinkowa. Udało się jej zapisać 14 tańców o następujących nazwach: kocurek, ułan, chusteczka, polka chodzona, w moim ogródeczku, szewc, krzyżak, oberek, sztajerek, polka Wojtek, polka deptana, polka węgierska, łamany, chodzony. W Zagłębiu bardzo powszechne były także oberki, tańczone do wielu melodii o rytmach oberkowych i mazurkowych, reprezentujące grupę tańców jednej pary, co oznacza, że wykonywane były przez dowolną ilość par, jednak każda z nich tańczyła oddzielnie, nie będąc w kontakcie z pozostałymi.
Obyczaje i obrzędy
Jedne z pierwszych wzmianek o zagłębiowskich obrzędach odnaleźć można w pracach polskich folklorystów, opublikowanych w latach osiemdziesiątych XIX w.: O. Kolberga (opisy obrzędów weselnych), S. Ciszewskiego (opis zwyczajów dorocznych i obrzędów domowych ludu rolniczego i górniczego z okolic Sławkowa). W XX w. w publikacji Folklor Zagłębia Dąbrowskiego opisano obrzędy i zwyczaje doroczne z podziałem na pory roku oraz obrzęd weselny. Wesele Zagłębiowskie było rekonstruowane przez Zespół Pieśni i Tańca „Gołowianie” z Dąbrowy Górniczej. Współcześnie urządzane są tzw. „zastawy” i „zastawki” weselne, podczas których śpiewa się wybrane z aktualnego repertuaru pieśni. Tradycyjna forma wesela w regionie zagłębiowskim już nie istnieje.
Zespoły śpiewacze deklarują wykonywanie pieśni sobótkowych, za sprawą uczestnictwa w popularnych wydarzeniach plenerowych odbywających się w czerwcowe popołudnia, połączonych z symbolicznym puszczaniem wianków na wodzie z okazji sobótki. W niektórych miejscowościach obchodzi się także również andrzejki, babski comber oraz śpiewa się pieśni na Wielki Post i Wielkanoc. W Ryczowie-Kolonii (szerszy wariant terytorialny Zagłębia) zachował się jeszcze zwyczaj śpiewania Godzinek Ryczowskich choć jest to już tylko praktyka indywidualna mieszkańców.
W silnie uprzemysłowionym regionie, jakim jest Zagłębie, wciąż obchodzi się Barbórkę (4 grudnia) – najważniejsze górnicze święto św. Barbary, podczas którego organizowane są uroczyste przemarsze z orkiestrą dętą i msze święte.
Strój
W Zagłębiu Dąbrowskim wyróżnia się trzy typy przenikających się strojów: mazowiecki, śląski, małopolski (siewiersko-będziński). Najważniejsze elementy stroju w typie mazowieckim to: u kobiet wełniany pasiak, „wełniak” – spódnica sięgająca do połowy łydek zszyta ze stanikiem o dużym półokrągłym wycięciu. Pasiak był koloru czerwonego w czarne, granatowe bądź zielone prążki a w rejonach południowych w niebieskie i białe prążki. Czepek zdobiła falbanka lub listewka w drobne karbki. Na czepek nakładano chustkę z cienkiej, czerwonej wełny z motywem kwiatowym, wiązaną z tyłu głowy (mężatki) lub chustę wiązaną nad czołem w duży węzeł (panny). U mężczyzn: koszule płócienne koloru białego lub ciemne, farbowane spodnie. Na koszulę zakładano lniane kaftany z rękawami, a na wierzch brązowe lub granatowe sukmany z dwoma fałdkami. Charakterystyczne były także „gunie” – długie, lniane płótniaki z rękawami i wykładanym kołnierzem oraz czarne buty z cholewami i kapelusz z szerokim rondem i trapezową główką,
Typ śląski, czyli strój przypominający ubiór rozbarsko-bytomski to u kobiet: „kabotki” – płócienne bluzki do pasa z krótkim rękawem i szeroką klockową koronką wokół szyi i na zakończeniu rękawów, „kiecki” – wełniane suknie z szerokim, płóciennym bądź jedwabnym fartuchem. Zakładano również „wierzcheń” – sukienny gorset w kolorze czerwonym, granatowym lub czarnym, wykończony wzorzystą szeroką wstążką i chustki zwane „purpurkami” – czerwone, płócienne, bądź duże czepce obszyte klockową koronką i ozdobione z przodu luźno zwisającymi szerokimi i długimi wstęgami (mężatki). Głowy panien zdobiły „galandy” – wieńce z kolorowych kwiatów i błyskotek. Mężczyźni nosili: koszule – płócienne z wykładanym, mereżkowym kołnierzykiem, kolorowe chusteczki, którymi przewiązywano kołnierz, „skórzoki”, „jelenioki” – spodnie z jasnej, jeleniej skóry, kamizelki w kolorze granatowym, a także czarne kapelusze z szerokim rondem i prostą główką, wysokie buty z cholewami,
Typ małopolski stroju obejmował czepiec z białego płótna, pokryty tiulową koronką, obszyty karbowaną listewką i koronką, wiązany pod brodą na dwie szarfy lub w tyle w „bukiet”. Czepki okrywano trójkątnie złożonymi chustkami – „szalinówkami” o ciemnych kolorach, zdobionymi frędzlam. Noszono także tybetki, chustki tureckie. Dziewczęta chodziły z odkrytą głową i upiętymi włosami. Do tego zakładały koszulę, halkę marszczoną w pasie z falbaną u dołu, bądź wstawką z koronki lub białego haftu, stanik sznurowany z przodu, gorset (czarny lub ciemno granatowy), długą do połowy łydek „kieckę” i in. (zapaska, kaftanik, pończochy, korale).
Mężczyźni nosili białe koszule o kroju poncho z długimi rękawami ujętymi w mankiet, jedwabne chustki lub czerwone tasiemki wiązane pod szyją ze stojącym kołnierzykiem, spodnie z białego lub farbowanego na ciemne barwy płótna. Strój uzupełniały czarne buty, kamizelka bez rękawów w kolorze granatowym lub czarnym na którą wykładany był kołnierz. Wierzchnie okrycie stanowiła „gunia” z długimi rękawami, wykładanym kołnierzem, ściągnięta w pasie czerwonym sznurem lub rzemiennym pasem, filcowy kapelusz z szerokim rondem. Latem noszono również kapelusze słomiane.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi, zabytki materialne
Do końca XIX wieku dominowała w Zagłębiu Dąbrowskim architektura drewniana z cechami charakterystycznymi dla architektury Małopolski, Kielecczyzny i Górnego Śląska. Zachowany był tradycyjny układ wsi: rzędówki, ulicówki oraz sporadycznie wielodrożnice i widlice.
Po pierwszej wojnie światowej zaczęło występować także nowsze budownictwo murowane, z kamienia wapiennego i cegły palonej. W dawnych osadach typu miejskiego, ze względu na funkcje administracyjne, handlowe i rzemieślnicze, domy z wysokimi dachami i podcieniami stawiano wokół rynku, zwrócone szczytem do placu. Za sprawą rozwoju przemysłu (m.in. górnictwo, hutnictwo) w regionie tym zaczęły powstawać osiedla przemysłowe, które dominują w krajobrazie zagłębiowskim do dziś.
Tradycyjna architektura Zagłębia Dąbrowskiego doczekała się translokacji do Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”. W skansenie tym znajdują się następujące zabytki materialne z zagłębiowskiego obszaru: chałupa, stodoła, kuźnia z wozówką, studnia i pasieka z Łaz (koło Błędowa) pochodzące z XIX wieku, zagroda typu miejskiego – chałupa z Kromołowa (1860), zagroda jednobudynkowa – chałupa ze Strzemieszyc Wielkich (1877), a także spichlerz dworski z Wojkowic Kościelnych (1675) i kapliczka słupowa z Łaz k. Błędowa (pocz. XX w.) z wizerunkiem Chrystusa Boleściwego.
Tradycyjne kulinaria
W Zagłębiu nie są powszechnie znane charakterystyczne potrawy regionalne. Podczas przeprowadzonych w 2022 roku badań mieszkańcy powiatu będzińskiego wspominali jednak o „pieczonkach”, jako potrawie, którą pamiętają z dzieciństwa, zwanej też „duszonkami”, składającej się z ziemniaków, marchwi, cebuli, kiełbasy, boczku, czasem także buraka, przykrywanej do duszenia liśćmi kapusty.
Netografia
Terytorium, Osadnictwo https://ibrbs.pl/index.php/Zag%C5%82%C4%99bie_D%C4%85browskie
https://www.youtube.com/watch?v=szwfKwVF2rU
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.sbc.org.pl/publication/136074 (s. 238-256, Janina Marcinkowa)
Strój
https://www.youtube.com/watch?v=xhUZ_bFdBl0
https://zespolyspiewacze.pl/edukacja/stroj-zespolow-spiewaczych
Obyczaje i obrzędy , architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi, zabytki materialne https://instytutkorfantego.pl/wp-content/uploads/2019/02/Tropem-Badaczy-Zaglebia-Dabrowskiego.pdf
http://muzeumgpe-chorzow.pl/pl/o-muzeum/obiekty/ (Region Zagłębia Dąbrowskiego)
Tradycyjne kulinaria
https://zaglebieodkuchni.wordpress.com/2017/06/28/duszonki-zaglebiowskie/
Literatura
Garstka R., Przemiany tradycyjnej obrzędowości dorocznej w wybranych regionach etnograficznych Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego w świetle współczesnych badań terenowych, rozprawa doktorska, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice 2021.
Kurtyka M., Rekonstrukcja stroju zagłębiowskiego, [w:] Atlas polskich strojów ludowych. Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, red. A. W. Brzezińska, M. Tymochowicz, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2013.
Marcinkowa J., Sobczyńska K., Byszewski W., Folklor Zagłębia Dąbrowskiego, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1983.
Marcinkowa J., Tańce ludowe Zagłębia Dąbrowskiego, [w:] „Ziemia Będzińska”, 1972, r. IV.
Nita M., Zagłębie Dąbrowskie w historiografii. Pojęcie, źródła, stan badań i postulaty
badawcze, [w:] Zagłębie Dąbrowskie. W poszukiwaniu tożsamości regionalnej, red. M. Barański, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001.
Pierzchała J., Legenda Zagłębia, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1971.
Przemsza-Zieliński J., Historia Zagłębia Dąbrowskiego, Agencja Specjalistyczna Prasa i Książka, Stowarzyszenie Związek Zagłębiowski, Sosnowiec 2006.
Ziemba J. S., Słownik prowincyjonalizmów powiatu będzińskiego (gubernia piotrkowska), [w:] „Prace Filologiczne”, E. Wende i Spółka, Warszawa 1891, t. 3.
