Foto:
Region
Ziemia chełmińska
Charakterystycznymi elementami sztuki ludowej i krajobrazu kulturowego ziemi chełmińskiej są krzyże przydrożne z ramionami zamkniętymi formą trójliścia, dawniej z wizerunkami Chrystusa wyciętymi z blachy i pokrytymi malaturą. W przeszłości ogromną rolę odgrywał kult Matki Boskiej Chełmińskiej z kościoła farnego pw. Wniebowzięcia NMP w Chełmnie. Odpust chełmiński, zwany wielkim (2 lipca), stanowił ważny moment w roku agrarnym na ziemi chełmińskiej – wyznaczając początek żniw. Tradycje muzyczne regionu kultywuje Kapela Chełmińska z Chełmna. Kolędowanie oraz obchód grup kolędniczych na ziemi chełmińskiej rozpoczynało się już w adwencie. W Wielki Piątek istniał zwyczaj smagania gałązkami brzozowymi, rzadziej jałowcowymi, zwany – Bożymi Ranami. Zagęszczenie sieci miast na ziemi chełmińskiej doprowadziło do zaniku stroju ludowego, który znany jest z opisu Oskara Kolberga.
Tekst: Łukasz Ciemiński
Nazwa
Nazwa regionu pochodzi od Chełmna – grodu pomorskiego, którego początki sięgają X wieku.
Terytorium
Ziemia chełmińska – region historyczno-etnograficzny (przy czym region etnograficzny jest mniejszy terytorialnie od regionu historycznego), leżący w województwie kujawsko- pomorskim. Graniczy od południa z ziemią dobrzyńską, na zachodzie i południowym zachodzie z Kujawami, a na północnym wschodzie z Kociewiem i Borami Tucholskimi.
Osadnictwo
Ziemia chełmińska zasiedlona przez Słowian (ludność kujawska i mazowiecka) weszła w skład monarchii piastowskiej w X wieku, choć niektórzy badacze przesuwają tę datę na przełom XI i XII wieku. Od lat dwudziestych XIII wieku stała się przyczółkiem wypraw misyjnych do Prusów, na których czele stał biskup Chrystian. W 1228 roku na mocy przywileju księcia mazowieckiego Konrada I, została przekazana Krzyżakom.
Krótki rys historyczny
Po podpisaniu II pokoju toruńskiego ziemia chełmińska znalazła się w strukturach Korony Królestwa Polskiego. W okresie złotego wieku Polski (lata 1500-1600) był to prężnie rozwijający się region. Okres potopu szwedzkiego zatrzymał prosperitę ziemi chełmińskiej, która po odbudowie ze zniszczeń powróciła do dawnej świetności. Ziemia chełmińska (poza Toruniem, włączonym do zaboru pruskiego w 1793 roku) w wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. znalazła się w Królestwie Pruskim. W latach 1807–1815 stanowiła część obszaru Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku ponownie znalazła się pod zaborem pruskim. Od 1871 r. ziemia chełmińska stała się częścią Cesarstwa Niemieckiego, będąc regionem granicznym Niemiec - sąsiadując z ziemią dobrzyńską, która wchodziła w skład Imperium Rosyjskiego. W 1920 roku ziemia chełmińska została włączona w struktury państwa polskiego na obszarze województwa pomorskiego. Znaczący rozwój regionu w okresie międzywojennym został zahamowany przez wybuch II wojny światowej, po którym nastąpiło włączenie ziemi chełmińskiej w granice III Rzeszy. W okresie PRL stanowiła część województwa bydgoskiego, by po reformie administracyjnej w 1975 roku w 90% stać się częścią województwa toruńskiego. Obecnie całość regionu etnograficznego wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego. Należy wspomnieć o wpływie na etnografię regionu czynników osadniczych z terenu Niderlandów i Niemiec, a w okresie zaborów postępującej germanizacji tych terenów.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara ziemi chełmińskiej wykazuje podobieństwa z gwarą ziemi dobrzyńskiej i jest łączona przez językoznawców w jedną grupę, zwaną gwarą chełmińsko-dobrzyńską. Stanowią one część dialektu wielkopolskiego. Na ukształtowanie się gwary chełmińskiej wpływ miało XIII-wieczne osadnictwo z terenu Wielkopolski i Kujaw. Grupa gwarowa chełmińsko-dobrzyńska jest określana mianem gwar przejściowych.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Zbiór melodii i pieśni z terenu ziemi chełmińskiej zebrał podczas swoich badań terenowych ks. dr Władysław Łęga. Kilka przykładów folkloru muzycznego zapisała również Bożena Stelmachowska. Repertuar muzyczny ziemi chełmińskiej nie różni się w sposób znaczący od folkloru muzycznego pozostałych regionów etnograficznych Polski. W oparciu o zapisy Łęgi, rekonstrukcji folkloru muzycznego podjęła się Kapela Chełmińska, założona przez Andrzeja Skupniewicza z Chełmna.
Obyczaje i obrzędy
W obrzędowości dorocznej na ziemi chełmińskiej pojawiają się elementy własne (inspirowane wpływami niemieckimi), jak bunterteller – talerz bożonarodzeniowych łakoci ofiarowywany każdemu domownikowi (w późniejszym okresie jeden wspólny) oraz spotykane w sąsiednich regionach etnograficznych – Boże Rany, czyli smaganie kolczastymi gałązkami nóg domowników w Wielki Piątek (spotykane również na ziemi dobrzyńskiej czy Kaszubach). Obchody kolędnicze rozpoczynały się już w adwencie. Kolędowały zarówno grupy tzw. gwiazdorów, jak i chłopcy z szopką, a w wigilię uroczystości Trzech Króli także trzej chłopcy z koronami na głowach. Obchód ten zwano często „chodzeniem po pączkach” i był odpowiednikiem występujących w innych regionach „szczodraków”. Pączki smażono także tradycyjnie na Nowy Rok. Zwyczaje weselne zanotowane przez ks. dr. Władysława Łęgę pozwalają na rekonstrukcję obrzędu, której podjęło się Stowarzyszenie Inicjatyw Twórczych Manowce.
Strój
Oskar Kolberg w XXXIX tomie Dzieł Wszystkich zanotował pod Wąbrzeźnem wygląd stroju chełmińskiego: „Kapelusz na buraku (gdyż wyglądał jak burak), filcowy, czarny, miał skrzydła wywinięte na obu stronach; z przodu i w tyle mały wrębek – dno spiczaste na kształt tyrolskiego, tylko węższe u góry; naokoło u dołu były tasiemki na pół cala szerokości (kilka razy wkoło owinięte), koloru pawiego pióra, lub szeroko na 2 cale czarna aksamitka ze sprzączką stalową z boku i z końcami na półtora cala długimi. Na boku wetknięte były w taśmę szpilki długie z oczkami szklanymi (zielonymi, czerwonymi) i pawie pióra. Dawniej były i czapki wysokie futrzane na zawiasach, tj. ze wstążkami. Kamizelka granatowa do pasa, ze stojącym kołnierzem obszytym frandzelką czarną, z małymi wyłożonymi klapkami i świecącymi guzikami w dwóch rzędach. Na kamizelce spancer (zwany także z niemiecka wams) granatowy, sukienny, mało co dłuższy od kamizelki, z klapami wyłożonymi i kołnierzem wykładanym; na bokach zamiast dziurek do guzików poprzyszywane podłuż były klapki długie na 2,5 cala po jednej i drugiej stronie (tj. jedne z guziczkami świecącymi, a drugie z dziurkami do zapinania). W tyle były u pasa dwa guziki świecące oraz dwie pod nimi fałdowane kryzki. Spodnie szerokie, granatowe, w cholewkach butów smarówków na wysokich napiętkach, zwężających się ku dołowi, z podkówkami dużymi (buty były do przezucia na obie nogi). Kamizelkę i spodnie opasywał pas szeroki, wełniany, czerwony, tak długi, że mógł być nim kilka razy opasany i z obu stron wisiały końce ku kolanom. Na to ubranie zarzucał często płaszcz długi granatowy, z długą peleryną i wywijanym kołnierzem. Chustka czerwona, duża, wełniana na szyi i na koszuli zawiązanej czerwoną wstążeczką u szyi i rękawów. Kobiety mężatki nosiły w święta duże czapki jedwabne z denkiem, szerokim szychem haftowane albo i złotem. Na czapce jedwabna chustka kaczorowego koloru, obwiązana wąsko wkoło czapki i z kokardą nad czołem, że dno czapki było widne. Dziewczyny malutkie perkalikowe czapeczki na samym czubku głowy, obszyte wkoło na dwa cale szeroko czerwoną materią; u czapeczki dwie szerokie i długie na trzy stopy bandy, czyli uwiązki perkalikowe, białe, związane pod brodą w wielką kokardę, której końce obszyte wyrobionymi ząbkami lub haftowane. Dziewczęta miały sznurówki. Suknie perkalikowe, szerokie niezbyt suto i różnobarwne (…) Fartuch szeroki, płócienkowy albo muślinowy, w kolorowe pręgi. Trzewiki skórzane, sznurowane (buciki) w zimie, a latem, jakoby pantofelki, trzewiki płytkie. Bogatsza miała granatowy kaftan na kształt męskiego zrobiony, suto obszyty frandzlą jedwabną, czarną, ze świecącymi guzikami w przodku i w tyle. Chustki duże były po większej części czerwone lub jaskrawe”. Na drodze przemian kulturowych ludowy strój chełmiński całkowicie zaniknął. Jego rekonstrukcji podjął się dr Aleksander Błachowski i w lipcu 2018 r. podczas XIX Chełmińskiego Jarmarku Jaszczurczego zaprezentowany został zrekonstruowany strój chełmiński.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W architekturze wiejskiej występującej na ziemi chełmińskiej dominowało przede wszystkim drewno oraz konstrukcje szkieletowe wypełnione gliną. Stosunkowo rzadko występowała konstrukcja zwana murem pruskim – oparta na drewnianym szkielecie i wypełniona cegłami. W wyniku wprowadzanych reform i zakazów warunkowanych ustawodawstwem pruskim, w XIX wieku na ziemi chełmińskiej zaczęły pojawiać się budynki murowane. Wśród typów zagród występujących na ziemi chełmińskiej wyróżnić możemy następujące typy: polską, niemiecką oraz fryzyjską (holenderską). Korzystne warunki uprawy roślin (zboża, buraki cukrowe, ziemniaki) przyczyniły się do wznoszenia budynków przemysłowych: młynów, wiatraków (koźlaki, holendry i paltraki), olejarni, foluszy i kuźni.
Zabytki materialne
Zabytki materialne pochodzące z ziemi chełmińskiej znajdują się w Muzeum Etnograficznym im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu (rzeźba i malarstwo ludowe, elementy stroju, meble ludowe), Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu (skrzynie wianne, rzeźba ludowa) oraz w Muzeum Ziemi Chełmińskiej w Chełmnie (ekspozycja etnograficzna w Baszcie Prochowej).
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Charakterystycznymi dla ziemi chełmińskiej są malowane meble ludowe – skrzynie wianne, szafy, szelbiągi – zdobione charakterystycznymi motywami roślinnymi, o cechach właściwych ornamentyce pomorskiej: kompozycje wazonowe składające się ze stylizowanych róż, tulipanów, drobnych kwiatków. Właściwa jest im także kolorystyka opierająca się na zestawieniach cynobrów, ochr i ciemnych błękitów oraz zieleni. Na terenie ziemi chełmińskiej spotkać mogliśmy się z działalnością malarskich warsztatów cechowych, w których powstawały wizerunki Matki Boskiej Chełmińskiej umieszczane na chorągwiach kościelnych, feretronach oraz wnętrzach mieszkalnych. Charakterystycznymi motywami pejzażu kulturowego były murowane kapliczki i drewniane krzyże przydrożne o ramionach zamkniętych formą trójliścia z wyciętą z blachy i malowaną postacią Ukrzyżowanego. Zarówno kapliczki, jak i krzyże zwane były na ziemi chełmińskiej Bożymi Mękami. Nie brakuje także przykładów ludowej snycerki z ziemi chełmińskiej. Korpus ikonograficzny sztuki ludowej stanowią rozliczne wizerunki chrystologiczne, maryjne (Matka Boska Chełmińska, Matka Boska Łąkowska, Matka Boska Rywałdzka) oraz świętych patronów (Jan Nepomucen, Rozalia, Walenty, Józef, Antoni).
Tradycyjne kulinaria
Tradycyjna kuchnia ziemi chełmińskiej ukształtowała się pod wpływami niemieckimi, co przejawia się przede wszystkim w nazewnictwie potraw, takich jak: zupkartofel, sznek z glancem czy ajntopf. Popularne były zupy: czernina z kaczej krwi przygotowywana na słodko-kwaśno, z dodatkiem suszonych owoców. Popularna była także tzw. parzucha z młodej kapusty, żury na zakwasie z mąki żytniej, zupa z brukwi czy botwiny i szczawiu (podawana zwykle z osobno ugotowanymi tłuczonymi ziemniakami z okrasą). Charakterystyczną zupą przygotowywaną z ziemniaków z zacierkami z mąki oraz okrasą z cebuli i słoniny był tzw. zagraj. Spotkać możemy także zupy owocowe, zwane muzą - przygotowywane ze świeżych, jak i suszonych owoców. Wypieki spotykane na ziemi chełmińskiej to przede wszystkim ciasto drożdżowe lub piaskowe zwane kuchem oraz niewielkie wypieki z lukrowanego ciasta drożdżowego, zawinięte w formie ślimaka – tzw. szneki z glancem.
Netografia
Terytorium
https://www.turystyka.torun.pl/art/320/ziemia-chelminska.html
https://www.regionyhistoryczne.exgeo.pl/korona/wojewodztwo-chelminskie-xvi-xviii-w-mapy
Osadnictwo
https://paszport.kujawsko-pomorskie.travel/pl/ziemia-chelminska
https://www.regionyhistoryczne.exgeo.pl/korona/wojewodztwo-chelminskie-xvi-xviii-w-mapy
Rys historyczny
https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/13092/edition/61430?language=pl
Gwara i folklor słowny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Obyczaje i obrzędy
Strój
https://pl.wikipedia.org/wiki/Str%C3%B3j_che%C5%82mi%C5%84ski
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
https://krystynalewicka-ritter.pl/reportaz-xi-cz-2-grudziadz/
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://krystynalewicka-ritter.pl/reportaz-xi-cz-2-grudziadz/
Tradycyjne kulinaria
https://paszport.kujawsko-pomorskie.travel/pl/ziemia-chelminska
Inne
Literatura
- Boniewicz, Leokadia. Na przestrzeni wieków. Warszawa 1979.
- Krajewski, Klemens. Tradycyjne budownictwo chałup ziemi chełmińskiej. Muzeum Etnograficzne w Toruniu, 2022.
- Łęga, Władysław. O składnikach etnograficznych Pomorza w wiekach ubiegłych. Toruń 1923.
- Łęga, Władysław. Okolice Świecia. Materiały etnograficzne. Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1960.
- Łęga, Władysław. Ziemia Chełmińska. „Prace i Materiały Etnograficzne”, t. XVII. Wrocław 1961.
- Zacharek, Natalia. Demony ziemi chełmińskiej. Opowieści z Kujaw i Pomorza. Ilustracje: Yulia Tabenska. Muzeum Etnograficzne w Toruniu, 2023.
