Chałupa z Dźwierszna Wielkiego – budynek szerokofrontowy, symetryczny, dwutraktowy (tył), tradycja krajańska, Krajna, gm. Łobżenica, 1828 r., fot. Joanna Medycka, Muzeum Kultury Ludowej w Osieku nad Notecią – oddział Muzeum Okręgowego w Pile, www.skansen-osiek.pl
Region
Wielkopolska
Na terenie Wielkopolski żyło kilkadziesiąt etnograficznych grup regionalnych. Kilkanaście z nich do dziś zachowało swoją odrębność kulturową. W okolicach Babimostu i Kargowej żyją Babimojszczanie. Choć dziś są to miejscowości leżące w woj. lubuskim, stanowią one historyczną część Wielkopolski. Symbolem tego terenu jest instrument ludowy – rodzaj dud zwany kozłem, skąd cały region nazywany jest regionem kozła. Poznań i okolice to tereny od XVIII wieku zasiedlane przez Bambrów – osadników z niemieckiego Bambergu. Ich wyróżnikiem jest szczególnie strój ludowy z charakterystycznym i okazałym nakryciem głowy – kornetem.
Trzynaście miejscowości z powiatu gostyńskiego z Krobią na czele to tzw. Biskupizna. Tereny te dawniej należały do biskupów poznańskich, skąd nazwa regionu. Mieszkańcy tych ziem zawsze cieszyli się nieco mniejszymi obciążeniami feudalnymi co wpłynęło na ich poczucie odrębności od okolicznych terenów i wykształcenie się tam charakterystycznego języka, obrzędów czy stroju. Bukówiec Górny, miejscowość w powiecie leszczyńskim zamieszkują Bukówianie. Do dziś kultywują oni swoje zwyczaje takie jak lotanie z klokotami w Wielki Piątek i Sobotę. Obszar leżący na pograniczu wielkopolsko-śląskim w powiecie rawickim zamieszkują Chazacy (Hazacy). Na te tereny na przełomie XVI i XVII wieku sprowadzono osadników ze Śląska, stąd jedną z najbardziej charakterystycznych cech tej grupy jest gwara zbliżona nieco do gwar śląskich.
Na granicy Wielkopolski z Kaszubami i Borami Tucholskimi mieszkają krajniacy. W ich kulturze widoczne są wpływy niemieckie i kaszubskie. Główne miasto Krajny to Złotów. Okolice Wągrowca i Żnina na terenie historycznej ziemi kaliskiej to region zwany Pałukami. Pałuczanie do dziś mają poczucie odrębności kulturowej. Charakterystycznymi elementami ich kultury jest lokalna gwara a także rzeźba, zdobnictwo i strój pałucki z regionalnym haftem. Kolejną grupą na terenie Wielkopolski są szamotulanie mieszkający w okolicy miasta Szamotuły, na północny-zachód od Poznania. Wyróżniają ich choćby stroje i zwyczaje weselne. W Wielkopolsce zamieszkują także przesiedleńcy, choćby Górale Czadeccy z Bukowiny. W ich kulturze widać ślady polskie, słowackie i rumuńskie.
Nazwa
Znana do dziś nazwa Wielkopolska po raz pierwszy pojawiła się w 1449 r. Użył jej Świętosław z Wojcieszyna w polskim tłumaczeniu statutów Kazimierza Wielkiego. Słowo to powstało z tłumaczenia łacińskiego terminu Polonia Maior. To określenie znane było od XIII wieku. W 1257 roku Maciej z Lubinia, notariusz księcia Bolesława Pobożnego wymienił je w łacińskojęzycznym dokumencie. Wcześniej tereny te nazywano po prostu Polonia od plemienia Polan zamieszkujących to terytorium. W okresie rozbicia dzielnicowego pojawiła się potrzeba rozróżnienia poszczególnych ziem, wtedy ziemie nad Wartą zaczęto nazywać Polonia Maior w odróżnieniu od Polonia Minor czyli Małopolski. Według językoznawców określenie Polonia maior można tłumaczyć jako „Stara Polska” ale człon maior oznacza także coś nie tylko wielkiego rozmiarowo, ale dostojnego i najważniejszego, dlatego właśnie tak nazywa się tereny, które są kolebką państwa polskiego.
Terytorium
Geograficznie region Wielkopolski wyznaczają dorzecze Warty, a na północy dolina Noteci. Ze względu na częste zmiany granic już od początku istnienia państwa polskiego, wyznaczenie dokładnego obszaru Wielkopolski jest trudne. Jak wynika z informacji Anonima Galla, około 1000 r. dzieliła się ona na cztery okręgi administracyjne: Poznań, Gniezno, Włocławek i Giecz. W XII wieku, kiedy Bolesław Krzywousty podbił Pomorze, do Wielkopolski dołączyła Krajna przesuwając granice dzielnicy do ziemi wałeckiej i myśliborskiej. Podczas rozbicia dzielnicowego Krajna została odłączona, aby po przejęciu władzy przez Władysława Łokietka wejść na stałe w granice Wielkopolski jako część województwa kaliskiego.
Zachodnie granice kształowały się długo. Ostatecznie w XIV wieku granica zachodnia była wyznaczona wzdłuż Drawy a do Wielkopolski dołączono ziemię wschowską. Na południu granica opierała się o dolinę Baryczy. Na wschodzie historycznie do Wielkopolski zalicza się także ziemię sieradzką. Częścią historycznej dzielnicy są także Pałuki, dziś częściowo będące w woj. kujawsko – pomorskim.
Po rozbiorach Polski Wielkopolskę przyłączono do Prus. Później, po kongresie wiedeńskim wschodnia część Wielkopolski (ziemia kaliska), weszła w skład Królestwa Polskiego, stanowiącego część Rosji, natomiast reszta Wielkopolski stała się ponownie częścią Prus i tak sytuacja wyglądała do roku 1918, kiedy Polska odzyskała niepodległość.
Dzisiejsze województwo wielkopolskie jest mniejsze niż historyczne granice dzielnicy. Dziś Kargowa, Babimost, Zbąszynek, Międzyrzecz i Skwierzyna oraz ziemia wschowska to woj. lubuskie. Część Krajny z Nakłem nad Notecią i Sępólnem Krajeńskim oraz część Pałuk to woj., kujawsko – pomorskie a ziemia wałecka weszła w skład województwa zachodniopomorskiego.
Osadnictwo
Ślady pierwszego osadnictwa na terenie dzisiejszej Wielkopolski sięgają 11 tys. lat przed naszą erą. Ostatnie wieki przed naszą erą to wpływy kultury rzymskiej. Przez południową Wielkopolskę wędrowali także Celtowie a z północy na południe wzdłuż szlaku bursztynowego – plemiona germańskie. V wiek naszej ery to czas najazdów Hunów na obszar Wielkopolski. Po ustaniu najazdów, według niektórych historyków w dorzeczu Warty mieszkały słowiańskie plemiona takie jak Serbowie, którzy dopiero na przełomie VII i VIII wieku zostali zastąpieni przez plemię Polan, od których ma pochodzić państwo polskie. Dziś wielu historyków kwestionuje istnienie tego plemienia z tej racji, że najstarsze dokumenty wymieniające nazwę „Polanie” powstały dopiero za czasów panowania Bolesława Chrobrego.
W wieku XIII na zachodzie Wielkopolski pojawili się Brandenburczycy zajmując kasztelanię santocką oraz tereny na pograniczu Wielkopolski i Pomorza Zachodniego.
W wieku XVI do Wielkopolski zaczęli przybywać mennonici, uchodźcy religijni z Niderlandów i Fryzji. Ich umiejętności gospodarowania i melioracji stały na bardzo wysokim poziomie, chętnie więc ich przyjmowano. Mieli wiele przywilejów takich jak wolność osobista, wieczysta dzierżawa gruntów czy możliwość przekazania gruntów spadkobiercom. W kolejnych wiekach z podobnych praw skorzystali osadnicy np. z Niemiec, Czech czy Węgier i ze względu na osadnictwo na prawie olęderskim ich także nazywano Olędrami.
Duży wpływ na społeczeństwo wielkopolskie wywali także Bambrzy. Byli to osadnicy z okolic Bambergu w niemieckiej Frankonii. W pierwszej połowie XVIII wieku władze Poznania chcieli zasiedlić nimi wsie opuszczone na skutek epidemii cholery. Bambrzy przybywali w kilku falach i zamieszkali np. we wsiach Wilda czy Rataje, które dziś są częścią Poznania.
Podczas II wojny światowej, Niemcy okupujący region zmienili nazwę na Warthegau, czyli Kraj Warty. Wysiedlano stamtąd Polaków i Żydów a na ich miejsce napływały grupy Niemców ze Wschodu – z krajów bałtyckich, Wołynia czy Galicji.
Krótki rys historyczny
Na początku w grodach plemiennego państwa Polan przejęli panowanie Piastowie. Pierwszymi trzema władcami z tej dynastii wspomnianymi przez Galla Anonima byli Siemowit, Lestek i Siemomysł. Do dziś toczą się spory pomiędzy historykami czy istnieli oni naprawdę czy też należy traktować ich jak bohaterów legend.
Pierwszym historycznym władcą Polan uważanym za pierwszego władcę Polski był Mieszko I. Wielkopolska stała w centrum wszystkich ziem, którymi władał. W 966 roku, prawdopodobnie na Ostrowie Lednickim przyjął on chrzest, dzięki czemu państwo znalazło się w kręgu zachodniej kultury chrześcijańskiej.
Rozwój regionu został na jakiś zahamowany w pierwszej połowie XI wieku. W 1038 roku miał miejsce bunt niższych warstw społeczeństwa przeciwko władzy oraz nowej, narzucanej religii. W tym samym roku Wielkopolskę najechał czeski książę Brzetysław niszcząc Gniezno i Poznań.
Po rozbiciu dzielnicowym w 1138 roku Księstwo wielkopolskie przypadło Mieszkowi III. Ten czas to okres najazdów Brandenburczyków i germanizacja zajętych przez nich terenów. Scalenia dzielnicy dokonał Przemysł II a Władysław Łokietek połączył ją ponownie z Małopolską.
W XV i XVI Wielkopolska tak jak cały kraj rozkwitała gospodarczo, demograficznie i kulturowo. W 1518 roku z inicjatywy arcybiskupa Jana Lubrańskiego powstała tam pierwsza uczelnia wyższa na tych terenach – Akademia Poznańska. Funkcjonowała ona ponad dwa stulecia i zlikwidowana została w roku 1780.
Druga połowa XVII wieku to czas tzw. potopu szwedzkiego i chaos panujący w życiu politycznym przez 100 lat. W rezultacie doprowadził on do rozbiorów Polski. Na początku Wielkopolska znalazła się pod panowaniem Prus a po klęsce Napoleona została podzielona między Prusy i Rosję. Powstało Wielkie Księstwo Poznańskie obejmujące Wielkopolskę bez jej wschodnich obszarów oraz Kujawy. Część południowo-wschodnia z Kaliszem i Koninem znalazła się w Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim.
Księstwo cieszyło się stosunkowo dużą autonomią, która została mocno ograniczona po poparciu przez Poznanian powstania listopadowego oraz powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848. Wtedy to tereny te zmieniły nazwę na Prowincja Poznańska.
Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości Prowincja Poznańska opowiedziała się za przyłączeniem do odradzającego się państwa polskiego. W latach 1918 i 1919 toczyły się tam walki przeciwko władzy pruskiej. W ich efekcie, podczas traktatu wersalskiego 28 czerwca 1919 roku zdecydowano o przyłączeniu większości ziem zachodnich do Polski. Dwadzieścia cztery miasta, m.in. Piła, Wschowa czy Międzyrzecz zostały w granicach Niemiec.
W 1939 wybuchła II wojna światowa i Wielkopolska znalazła się pod niemiecką okupacją. Teren ten został wtedy przemianowany na Warthegau czyli Kraj Warty. Starano się germanizować mieszkańców. Doszło także do eksterminacji ludności i wysiedlania Wielkopolan na wschód. Setki tysięcy osób zostało wywiezionych także na zachód, na przymusowe roboty do Rzeszy. Do Wielkopolski przybywali z kolei Niemcy ze wschodu m.in. z Wołynia, Galicji i Podlasia.
W 1945 po zakończeniu II wojny światowej większość Wielkopolski znalazła się w woj. poznańskim. Po kilku zmianach administracyjnych ostatecznie w 1999 roku utworzono woj. wielkopolskie, którego jednak nie sposób utożsamiać całkowicie z historyczną dzielnicą.
Kultura ludowa
Na terenie Wielkopolski żyło kilkadziesiąt etnograficznych grup regionalnych. Kilkanaście z nich do dziś zachowało swoją odrębność kulturową. W okolicach Babimostu i Kargowej żyją Babimojszczanie. Choć dziś są to miejscowości leżące w woj. lubuskim, stanowią one historyczną część Wielkopolski. Symbolem tego terenu jest instrument ludowy – rodzaj dud zwany kozłem, skąd cały region nazywany jest regionem kozła. Poznań i okolice to tereny od XVIII wieku zasiedlane przez Bambrów – osadników z niemieckiego Bambergu. Ich wyróżnikiem jest szczególnie strój ludowy z charakterystycznym i okazałym nakryciem głowy – kornetem. Trzynaście miejscowości z powiatu gostyńskiego z Krobią na czele to tzw. Biskupizna. Tereny te dawniej zależały należały do biskupów poznańskich, skąd nazwa regionu. Mieszkańcy tych ziem zawsze cieszyli się nieco mniejszymi obciążeniami feudalnymi co wpłynęło na ich poczucie odrębności od okolicznych terenów i wykształcenie się tam charakterystycznego języka, obrzędów czy stroju. Bukówiec Górny, miejscowość w powiecie leszczyńskim zamieszkują Bukówianie. Do dziś kultywują oni swoje zwyczaje takie jak lotanie z klokotami w Wielki Piątek i Sobotę. Obszar leżący na pograniczu wielkopolsko-śląskim w powiecie rawickim zamieszkują Chazacy (Hazacy). Na te tereny na przełomie XVI i XVII wieku sprowadzono osadników ze Śląska stąd jedną z najbardziej charakterystycznych cech tej grupy jest gwara zbliżona nieco do gwar śląskich. Na granicy Wielkopolski z Kaszubami i Borami Tucholskimi mieszkają krajniacy. W ich kulturze widoczne są wpływy niemieckie i kaszubskie. Główne miasto Krajny to Złotów. Okolice Wągrowca i Żnina na terenie historycznej ziemi kaliskiej to region zwany Pałukami. Pałuczanie do dziś mają poczucie odrębności kulturowej. Charakterystycznymi elementami ich kultury jest lokalna gwara a także rzeźba, zdobnictwo i strój pałucki z regionalnym haftem. Kolejną grupą na terenie Wielkopolski są szamotulanie mieszkający w okolicy miasta Szamotuły, na północny- zachód od Poznania. Wyróżniają ich choćby stroje i zwyczaje weselne. W Wielkopolsce zamieszkują także przesiedleńcy, choćby Górale Czadeccy z Bukowiny. W ich kulturze widać ślady polskie, słowackie i rumuńskie.
Netografia
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Wielkopolska;3995743.html
https://regionwielkopolska.pl/
http://etnowielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/10/11.-Wielkopolskie-grupy-etnograficzne.pdf
http://etnowielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/10/Atlas-etnograficzny-Wielkopolski.pdf
http://paluki.travel.pl/o-regionie
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielkopolska
Literatura
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Poznań 1996
Józef Burszta (red.), Kultura ludowa Wielkopolski, Poznań 1960-1967, t. 1-3
Dzieje Wielkopolski, t. I, do roku 1793, praca zbiorowa pod redakcją J. Topolskiego, Poznań 1969
Oskar Kolberg, W. Ks. Poznańskie, cz. I-V, Wrocław – Poznań 1963
Włodzimierz Łęcki (red.), Wielkopolska nasza kraina, Poznań 2004
Maria Paradowska, Bambrzy. Mieszkańcy dawnych wsi miasta Poznania, Poznań 2013
Piotr Skórnicki, Wielkopolska, 2005
Jerzy Topolski, Wielkopolska poprzez wieki, Poznań 2018
