Chazacy
Chazy to obszar zasiedlony w XVI i XVII w. głównie przez osadników z północnego Śląska. Bagniste i gęsto zalesione tereny przyczyniły się do zachowania przez Chazaków cech rodzimej kultury. Chazy są jednym z głównych ośrodków dudziarskich w Wielkopolsce - dudy i skrzypce podwiązane to podstawowy skład kapeli chazackiej. Chazacy bardzo lubili tańczyć; popularne były „tańce na moście” w ciepłe noce na drewnianych lokalnych mostach. Chazackie tańce rodzime to: wiwaty, chodzone, marsze, tańce o rytmach mazurkowych (okrągłe, równe, kujawiaki i mazury), polki oraz tańce obrzędowe. Na Chazach świętuje się Dzień św. Marcina (11 listopada) wypiekając rogaliki z powidłami, dżemem i makiem.
Tekst: Joanna Minksztyn
Nazwa
Pierwotna nazwą mieszkańców, wywodząca się od zajmowanych terenów, brzmiała Leśniacy. Obecnie powszechna jest nazwa Chazacy lub Hazacy, o nie do końca wyjaśnionym pochodzeniu. Wśród mieszkańców regionu brak zgody co do pisowni tego etnonimu.
Terytorium
Chazy obejmują bagniste i niedostępne niegdyś tereny położone na południowy wschód od Rawicza, w dorzeczu rzeki Orli, od ujścia Dąbroczny, aż po Szkaradowo i Ostoje. Są to tereny o słabej, piaszczystej glebie.
Osadnictwo
Obszar ten został w XVI i XVII w. zasiedlony głównie przez osadników z północnego Śląska. Bagniste i gęsto zalesione tereny skutkowały izolacją ludności, co przyczyniło się do zachowania przez nią przez długi okres cech rodzimej kultury.
Krótki rys historyczny
Obszar ten dzieli się na Chazy Właściwe, obejmujące wsie: Zieloną Wieś, Wydawy, Stwolno, Ugodę, Zawady i Łąktę oraz Szkaradowo i Ostoje. Zostały one najwcześniej zasiedlone i najlepiej zachowały się w nich elementy gwary śląskiej. Natomiast wsie Chojno, Golejewo, Ostrobudki, Kubeczki, Niedźwiadki, Sworowo, Słupia Kapitulna, Drogi i Podborowo, uznawane są za obszar Chazów Późnych, gdzie cechy śląskie są słabsze.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Chazaków nosi cechy gwar północnośląskich, charakteryzujących się tzw. mazurzeniem. Wyróżniamy dwa obszary: gwar wchodniochazackich (Szkaradowo i Ostoje) i zachodniochazackich. W drugim z nich istnieje kompleks gwar centralnochazackich (Zielona Wieś, Wydaway, Zawady, Stwolno, Ugoda i Łąkta) oraz pozostałych gwar chazackich (Kubeczki, Niedźwiadki, Drogi, Podborowo, Sworowo, Golejewo, Chojno, Ostrobudki i Słupia Kapitulna). Łączność pomiędzy tymi obszarami przerwana została na skutek polityki germanizacyjnej drugiej połowy XIX w. Gwara chazacka przejęła sporo cech południowowielkopolskich oraz zapożyczeń z języka niemieckiego i obecnie ma charakter mieszany śląsko-wielkopolski.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Chazy są jednym z głównych ośrodków dudziarskich w Wielkopolsce. Dudy i skrzypce podwiązane to podstawowy skład kapeli chazackiej. Popularna była też bandonia. Melodie, pieśni, przyśpiewki odtwarzano ze słuchu i z pamięci. Stąd wynika ich duża wariantowość. Większość pieśni ma charakter taneczny. Taniec odgrywał dużą rolę w życiu Chazaków. Potańcówki odbywały się często, popularne były „tańce na moście” - w ciepłe noce na drewnianych lokalnych mostach. Do chazackich tańców rodzimych zaliczamy wiwaty, chodzone, marsze, tańce o rytmach mazurkowych (okrągłe, równe, kujawiaki i mazury), polki oraz tańce obrzędowe („na wysoki len”, „na urodzaj”). Często tańczone były one „do przodka”, co łączyło się z zamawianiem i opłacaniem danego tańca przez uczestników zabawy. Śpiewając przyśpiewkę para „przodkująca” wskazywała muzykom jaką melodię mają zagrać.
Obyczaje i obrzędy
Na Chazach świętuje się Dzień św. Marcina (11 XI) wypiekając rogaliki z powidłami, dżemem, makiem. W Wigilię przychodzi Gwiazdor. Do niedawna miał on wywinięty włosem na wierzch kożuch przepasany sznurem, czapkę oraz maskę. W worku przynosił drobne prezenty, choć najpierw odpytywał dziecko z pacierza, po czym musiało ono przeskoczyć przez trzymany przez Gwiazdora kijek. Od wielu lat Zespół Regionalny „Wisieloki” inscenizuje pochód kolędników z gwiazdą przez Zieloną Wieś. Wciąż żywa jest pamięć żartów noworocznych: wynoszenia bram i furtek, brudzenia klamek, malowania haseł noworocznych na bramach. Dziś sporadycznie spotyka się tylko pierwszy z tych zwyczajów.
Znane były zabawy ostatkowe zwane śledzikiem, a w Ostojach istniał w ostatni wtorek karnawału zwyczaj Rymusa (Ramusa) - pochodu kolędników ze słomianym stworem (Rymusem) i przebierańcami, którym towarzyszyli muzykanci. W okresie Wielkiego Postu w niektórych wsiach dziewczynki chodziły z Nowym Latkiem - przybraną wstążkami gałązką świerku lub sosny. Za życzenia i śpiew otrzymywały jajka. Najbardziej charakterystyczny obrzęd Wielkiego Tygodnia to Palenie żuru, po Mszy św. wielkoczwartkowej. Zrytualizowane widowisko o tej nazwie zostało w latach 80. XX w. opracowane przez Annę i Franciszka Brzeskotów. Odtwarzane jest od lat przez zespół „Wisieloki”. W wielu wsiach w ten wieczór nadal spontanicznie rozpalane są ogniska.
Do lat 60-70. XX w. w drugi dzień Zielonych Świąt przez wsie chazackie przejeżdżali smolarze. Śpiewali „Reja, reja, dajcie jaja”, mówili śmieszne wierszyki i „murzyli” sadzą lub obrzucali błotem mieszkańców. Witani przychylnie otrzymywali jajka, słodkie wypieki i pieniądze. Obecnie zwyczaj ten jest nadal odtwarzany jako inscenizacja zespołu „Wisieloki”.
Pulteram dawniej odbywał się dzień przed ślubem, a obecnie przenoszony jest na sobotę go poprzedzającą. Dawniej polegał on na rozsypaniu śmieci i rozbiciu szkła przed domem panny młodej. Odwiedzających częstowano kiełbasą, ciastem i wódką. Obecnie jest to mini wesele z poczęstunkiem i tańcami. Jednak nadal tłucze się butelki i inne szkło.
Strój
Strój ludowy na Chazach charakteryzował się prostotą i powagą. Zachował też pewne cechy archaiczne, typowe dla połowy XIX w. W ubiorach męskich był to słupowy krój płaszcza zwanego wołoszką, jej granatowy (a nawet modrakowy) kolor oraz trójkątny krój kołnierza. Pod wołoszką już na początku XX w. noszono marynarkę o miejskim kroju, a pod nią czarną kamizelkę (westkę). Noszono spodnie w ciemnych kolorach, zarówno o kroju miejskim, jak i bryczesy, wpuszczane w wysokie buty z cholewami. Stroju dopełniał czarny kapelusz z okrągłą główką. Strój męski ujednolicił się z ubiorami miejskimi już pod koniec XIX w. Strój kobiecy dłużej zachował swoje wiejskie cechy, choć wpływ mody miejskiej był wyraźny od lat 20. XX w. Wtedy to zaczęto nosić bieliznę spodnią: pantalony, często nie zszyte w kroku albo gacie z klapą.
Kobiece koszule miały stójkę oraz rozszerzające się nieco rękawy, zdobione u dołu koronkami i haftem. Na koszulę zakładano gorset zapinany asymetrycznie na lewej stronie. Na gorset noszono jaczkę uszytą z pluszu, aksamitu lub wełny, nieomal zawsze czarną, również zapinaną asymetrycznie po lewej stronie. Na początku XX w. jej dół wykańczano falbanką z haftu maszynowego na tiulu, później ten zwyczaj zanikł. W tym czasie Chazaczki przestały też nosić tiulowe, haftowane kryzy wokół szyi. Pozostały one jedynie w stroju dziewczęcym. Wierzchnie spódnice szyto z gładkich, zwykle ciemnych tkanin i silnie marszczono w talii. Pod nie zakładano białe halki z koronkami i falbanami, a pod spód czerwoną spódnicę (piekielnicę) ozdobioną u dołu owalnymi zębami i czarnym haftem lub tasiemkami. Ostatnią warstwę stanowiła ciasnota - wąska i krótka spódnica z białego płótna. Największą ozdobą stroju chazackiego były haftowane na tiulu lub batyście fartuchy i czepce. Popularny na pocz. XX w. ręczny haft przewlekany o prostych, geometrycznych wzorach z biegiem lat ustąpił haftowi atłaskowemu i angielskiemu o motywach kwiatowych.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Wsie chazackie zachowują do dziś kształt zwartej ulicówki lub owalnicy z domami ustawionymi zazwyczaj szczytami do ulicy. Tradycyjna zagroda posiadała dwa budynki – wolnostojący dom mieszkalny i budynek gospodarczy (stodoła i chlew), choć spotkać można układ jednobudynkowy, gdzie obok części mieszkalnej pod jednym dachem znajduje się chlew, a dalej stodoła. Ściany budynków budowano z drewna sosnowego i gliny w konstrukcji szkieletowej (szachulec) na fundamencie z kamieni polnych. Domy wieńczono dachem dwuspadowym.
Zabytki materialne
Poza zabytkowymi kościołami w Zielonej Wsi i Golejewku, na szczególną uwagę zasługują kapliczki przydrożne. Zwieńczone są one spadzistymi daszkami oraz metalowymi chorągiewkami z widocznymi datami powstania. Mają formę murowanych, kilkustopniowych czworoboków z wnękami, w których umieszczano święte wizerunki. Najstarsze z nich powstały w XIX w.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Na Chazach nadal wiele kobiet posiada umiejętność wykonywania ręcznych haftów białych. Michał Umławski specjalizuje się w grze na dudach, a Alicja Gniazdowska i Grażyna Konopka w haftach chazackich.
Tradycyjne kulinaria
Do tradycyjnych potraw chazackich należą selka – czerstwy chleb pokrojony i zalany gorącym mlekiem oraz warówki - gotowane na mleku kluski z kaszy jaglanej. Najczęściej jadano je ze skwarkami z boczku i kiszoną kapustą. W Wigilię gotowano makiełki czyli kluski (lub pszenną bułkę namoczoną w mleku), wymieszane z makiem, miodem i bakaliami. W Tłusty Czwartek przygotowywano pączki i chruściki (faworki).
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://regionwielkopolska.pl/artykuly-kultura-ludowa/chazacy/
Terytorium
https://alfabettradycji.pl/hazy/
https://muzeum.rawicz.pl/images/hazy.pdf
Osadnictwo
https://muzeum.rawicz.pl/images/hazy.pdf
Rys historyczny
https://muzeum.rawicz.pl/images/hazy.pdf
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://alfabettradycji.pl/hazy/
http://wisieloki.pl/2-uncategorised/8-hazy
Obyczaje i obrzędy
https://muzeum.rawicz.pl/images/hazy.pdf
https://regionwielkopolska.pl/artykuly-kultura-ludowa/chazacy/
Strój
https://alfabettradycji.pl/hazy/
http://powiatrawicki.pl/www//wp-content/uploads/2016/10/Hafty-chazackie-prezentacja.pdf
https://muzeum.rawicz.pl/images/hazy.pdf
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
https://muzeum.rawicz.pl/images/hazy.pdf
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Literatura
- Henryk Nowak, Gwary chazackie w powiecie Rawickim, Tom 5, Prace Komisji Językoznawczej - Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Filologiczno-Filozoficzny, Prace Komisji Językoznawczej. Poznań, 1970.
- Stanisław Jędraś, O Chazach i Chazakach, Rawicz 2017.
- Chazy/Hazy – żywa tradycja w Wielkopolsce, red. Arkadiusz Jełowicki, Szreniawa 2023.
- Tadeusz Becela, Spotkanie z nowym, Poznań 1977.
- Jerzy Burchardt, W sprawie nazwy Hazaków, „Lud”, T. 53, 1969, s. 247-250.
- Hazy. Mikroregion, Muzeum Ziemi Rawickiej, Rawicz 2022.
- Stanisław Jędraś, Tańczą i śpiewają „Wisieloki” z Szymanowa, Rawicz 1988.
- Katalog wzorów haftów występujących na terenie Chazów, Leszno 1983.
- Joanna Minksztym, W grubym szorcu i w aksamicie. Strój Hazów/Chazów Właściwych, Pępowo 2023.
- Antoni Pelczyk, Specyfika tradycyjnego budownictwa mieszkalnego regionu Chazów, „Studia Lednickie”, T.5, 1998, s. 187-199.
