Szamotulanie

Nazwa miasta, z którego wywodzi się region, najprawdopodobniej ma źródło w nazwisku rodowym.

Region szamotulski położony jest na terenach nizinnych, w dorzeczu dolnej Warty. To obszar o dużej liczbie lasów, niewielkich jezior i stawów. Mimo słabych warunków glebowych (gleby torfowiaste), region miał charakter rolniczy.

W czasie II wojny światowej, gdy region szamotulski został włączony do III Rzeszy.  Duża część ludności polskiej została stąd wysiedlona. Wysiedlono również lub zamordowano zamieszkujących tu Żydów.

Region szamotulski ma bogate i dobrze udokumentowane dzieje. Po II rozbiorze Polski znalazł się on pod zaborem pruskim, a po kongresie wiedeńskim w Wielkim Księstwie Poznańskim. W jego kulturze ludowej możemy dostrzec znaki owych czasów i działań podkreślających polskość tych terenów. Jednym z jej przejawów było zakładanie licznych organizacji, jak np. Towarzystwa Zbieraczy Starożytności w 1841 r., które pielęgnowało wartości kultury ludowej.

Gwara i folklor słowny

Gwara szamotulska używana jest głównie przez mieszkańców wsi Ziemi Szamotulskiej. W mowie tutejszego ludu możemy jednak usłyszeć także słownictwo gwary poznańskiej, która graniczy z szamotulską. W mowie Szamotulan usłyszymy też zapożyczenia z języka niemieckiego, co jest pokłosiem germanizacji tych terenów.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W tutejszych kapelach ludowych wyjątkowo nie ma dud, które przodują w Wielkopolsce. Na Ziemi Szamotulskiej usłyszymy za to kapelę składającą się ze skrzypiec podwiązanych, klarnetu i maryny. Ostatni z instrumentów jest niezwykle rzadki - funkcjonował wyłącznie w regionie szamotulskim i na Pałukach. Maryna jest dosyć dużym instrumentem smyczkowym składającym się z trapezowatego pudła rezonansowego i gryfu z umieszczonymi na nim talerzykami. Stawiany na grubej nóżce, którą stukano o podłoże w takt muzyki, wprawiając w ruch brzęczące talerzyki. Wyjątkowy jest również sposób grania na marynie – muzyk nieruchomo trzymał smyczek, a instrumentem kołysał na boki.

Szamotulanie tańczyli głównie tańce, które popularne były w całej Wielkopolsce: przodki, wiwaty, chodzone. Najliczniejsze były wiwaty, w których taniec bardziej przypominał chód, a kroki dosuwano do siebie. Przodek był natomiast zwrócony ku jednej z tańcujących par, właśnie przodującej (stąd nazwa), która po zamówieniu, pokazywała współbiesiadnikom, jak należy tańczyć. W tym regionie występowały jednak również tańce pochodzące z innych krajów, np. polki, tyrolinki, walcerki, które „przywożono” z tzw. saksów. Dzięki działalności zespołów regionalnych, tradycje muzyczne są tu kontynuowane.

Obyczaje i obrzędy

Istnieje obrzęd, z którego Szamotulanie są wyjątkowo dumni. Dziś funkcjonuje wyłącznie jako widowisko obrzędowe i w 2018 r. został wpisany na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Wesele, bo o nim mowa, stało się elementem manifestującym narodowość Szamotulan i ich odrębność regionalną w czasie zaborów. Jako widowisko zostało udokumentowane w latach 30. XX w. przez badaczy i miłośników miejscowego folkloru.

Wesele szamotulskie to dokumentacja obrzędu, zawierająca jego wszystkie najważniejsze elementy. Zaczyna się od zmówin, gdy rodzice panny i przedstawiciel kawalera spotykają się, aby uzgodnić wszystkie szczegóły dotyczące posagu, a także wesela. W dniu ślubu uroczystości rozpoczyna błogosławieństwo Młodych przez rodziców w domu panny młodej oraz przemowa Drużby. Następnie do kościoła podąża tradycyjny orszak weselny, na przedzie którego jedzie drużba i swatowie, a za nimi w wozach pozostali goście. W ostatnim jedzie kapela, przygrywająca godownikom (weselnikom). Po obrządku ślubnym, Młodzi udają się do domu panny, gdzie odbywa się wesele. Po drodze natrafiają na przeszkody w postaci bram, czyli miejscowych, zatrzymujących orszak przyozdobionymi sznurami. Przed dotarciem na zabawę, musieli jeszcze odwiedzić Dziedzica, którego należało poinformować o zawarciu małżeństwa przez mieszkańców jego wioski. Po dotarciu do domu, młody łamie o ziemię cepy, a młoda wnosi do domu kądziel – wszystko to, by zapewnić urodzaj w gospodarstwie. Rodzice witają młodych chlebem i solą, po czym następuje zwyczajowa potańcówka przy dźwiękach kapeli. Nie brakuje też przebierańców zabawiających gości, przemów i oczepin, w trakcie których panna młoda zmienia swój ubiór na strój mężatki.

Strój

Strój szamotulski (głównie strój panny), to obok biskupiańskiego jeden z najbardziej rozpoznawalnych strojów w Wielkopolsce. Nosząc go w czasie germanizacji manifestowano swe pochodzenie.

Panna zakładała trzy spódniki: czerwoną piekielnicę, spódnik zdobiony koronkami/haftami i spódnik wierzchni w drobne kwiaty/kropki. Fartuch nakładany na nie był koloru niebieskiego i nie posiadał żadnych zdobień, prócz zakładek u dołu. Z tego samego materiału i o tym samym kolorze była sznurówka ubierana na białą płócienną koszulę. Zapinana z przodu, obszyta była białą tasiemką wokół dekoltu, wzdłuż zapięcia i szwów na plecach. Na nogi zakładano czarne sznurowane buty, na szyję - gorsik, czyli haftowaną białą krezę, a na głowę haftowany czepek, do którego doszywano bandy wiązane pod szyją.

Strój mężatki utrzymany był w ciemniejszej kolorystyce. Na wełniok (rodzaj wierzchniego spódnika) zakładano biały haftowany fartuch. Na górę zaś charakterystyczny rurok, będący rodzajem okrycia wierzchniego ze zdobieniami w postaci fałd przypominających rury, rozszerzających się od pasa w dół. Na szyi również ubierano grosik, a na głowę haftowany czepiec, ozdobiony zwiniętą w rulon kolorową jedwabnicą.

Kawaler ubierał białe spodnie, które wpuszczał do długich czarnych butów z charakterystycznymi pofałdowaniami przy kostce, zwanymi harmonikami. Na górę zakładał białą koszulę i czerwoną jakę (rodzaj kurtki) zapinaną na mosiężne guziki, a na nią granatowy lub czarny kaftan, czyli sięgającą kolan kamizelkę ze zdobnymi plisami w tyle. Pod szyją wiązał w kokardę kolorową chustę jedwabnicę. Na głowie nosił czarny kapelusz.

Mężczyzna żonaty ubierał się bardzo podobnie do kawalera. Różniły go tylko czarne spodnie, a także katana, która zastępowała kaftan. To okrycie było znacznie dłuższe, a dodatkowo posiadało długie rękawy.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Wsie na ziemiach szamotulskich formowały się w wiele różnych typów (ulicówki, owalnice, widlice i in.), co miało związek z długotrwałym procesem osadniczym. Możemy tu odnaleźć folwarki, wokół których budowano czworaki dla służby lub zagrody dawnych chłopów pańszczyźnianych, a także licznie zachowane dwory. Domy wiejskie najczęściej ceglane lub o konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną lub cegłą, stawiano ściśle w ramach wsi.

Zabytki materialne

W regionie szamotulskim nie brak przydrożnych kapliczek oraz krzyży, które chętnie stawiano na rozstajach dróg, w centrach wsi. Budowano je by upamiętnić wydarzenia, ale też by podziękować za doznane łaski. Kapliczki to najczęściej słup z ulokowaną na nim figurą świętej postaci lub domek z ustawioną w nim rzeźbą. Krzyże dawniej drewniane, obecnie głównie stalowe lub betonowe. W czasie wojny nakazano ich niszczenie, ale dzięki miejscowym, wiele z nich udało się przechować do czasu jej zakończenia.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Rzeźbiarz, którego sporych rozmiarów dzieła możemy podziwiać w miejscowościach w całej Polsce, ale też na świecie, to Eugeniusz Tacik. Jego prace przedstawiają tematykę codzienną, zahaczającą o ludowe tematy, np. muzykant, chłop, Baba Jaga. Porusza w nich także wątki religijne.

 Istotnym rękodziełem w regionie jest też haft biały na tiulu oraz płótnie, który wykorzystywany jest w elementach tutejszego stroju ludowego. Haftem zdobi się czepiec, doszyte do niego bandy, a także gorsiki i fartuchy. Na szczęście wciąż nie brakuje chętnych do zajmowania się tym pięknym rękodziełem.

Tradycyjne kulinaria

Jak w całej Wielkopolsce, tak na ziemi szamotulskiej prym wiodły ziemniaki, zwane tu kartoflami, bądź pyrami. Serwowane pod różnymi postaciami, np. w mundurkach, podawane w towarzystwie śledzi w śmietanie, gziku czy w czasie postu z popularnym w okolicach tłoczonym na zimno olejem. Ziemniaki spożywano też pod postacią szarych klusek, szagówek i plyndzy. W regionie popularne były także zupy. Co najmniej raz w tygodniu gotowano kartoflankę. Jeśli zabrakło mięsa, kartoflankę wzbogacano śmietaną i tak powstawały ślepe ryby.

Nazwa regionu/grupy           

http://regionszamotulski.pl/nazwy-miejscowe/

Terytorium    

http://regionszamotulski.pl/szamotulski-region-kulturowy/

Rys historyczny        

http://regionszamotulski.pl/szamotulski-region-kulturowy/

Gwara i folklor słowny         

http://regionszamotulski.pl/gwara/

https://www.polskieradio.pl/8/478/Artykul/2549972,Tradycje-Wesela-szamotulskiego

http://regionszamotulski.pl/teksty-gwarowe-aleksandry-napieraly/

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec        

http://regionszamotulski.pl/folklor-muzyczny-i-tance/

http://ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/instruments/show/instrument/4647

Obyczaje i obrzędy   

https://nikidw.edu.pl/2022/08/19/wesele-szamotulskie-piekna-tradycja-wspolczesna-kontynuacja/

https://www.polskieradio.pl/8/478/Artykul/2549972,Tradycje-Wesela-szamotulskiego

https://niematerialne.nid.pl/niematerialne-dziedzictwo-kulturowe/krajowa-lista-niematerialnego-dziedzictwa-kulturowego/

Strój   

http://regionszamotulski.pl/stroj-regionalny/

https://regionwielkopolska.pl/kultura-ludowa/stroje-regionalne/stroj-szamotulski/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

http://regionszamotulski.pl/kapliczki-figury-i-krzyze-cz-1-gmina-szamotuly-i-kazmierz/

Tradycyjne kulinaria 

http://regionszamotulski.pl/wielkopolskie-smaki-dziecinstwa/

1. Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. W. Ks. Poznańskie¸ cz. 1, Kraków 1875.
2. Teresa Jadwiga Palacz, Powiat szamotulski, „Atlas niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi wielkopolskiej”, t. 7, Szreniawa 2015.
3. Anna Krygier-Łączkowska, Wesele szamotulskie, Szamotuły 2016.
4. Michalina Janaszak, Hafty szamotulskie w twórczości Stanisława Zagaińskiego jako przykład utrwalania i artystycznego przetwarzania motywów ludowych, [w:] Anna Weronika Brzezińska, S. Kucharska (red.), Twórcy/wytwórcy/przetwórcy. Wokół problematyki wzornictwa regionalnego, Kalisz: 2018, s. 29-43.
5. Iwona Rosińska, Suknia wydaje ludzkie obyczaje, Poznań 2005.
6. Damian Kasprzyk, [Rec.:] Wesele szamotulskie, pod red. Macieja Sierpińskiego, Szamotulski Ośrodek Kultury, Szamotuły 2016, ss. 56, „Zeszyty Wiejskie”, z. XXV, Łódź 2019, s. 227-232.
7. Władysław Frąckowiak, Stanisław Zgaiński, Wesele Szamotulskie, Szamotuły 1934.
8. Smaki ziemi szamotulskiej, Jerzy Just red., Szamotuły 2007.
9. Adam Glapa, Strój szamotulski, Lublin 1951.