Babimojszczyzna
Babimojszczyzna to region historycznie lokowany w Wielkopolsce, część historycznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Babimost był najbardziej na północ położoną miejscowością w Europie, w której uprawiano winorośl. Babimojszczyzna to teren w dużej mierze leśny, obfitujący w grzyby, posiadający wiele pięknych jezior. W przedwojennych wspomnieniach mieszkanek Babimojszczyzny pojawiają się wzmianki o piórnicach, czyli darciu pierza, któremu towarzyszyły serdeczne spotkania, śpiewy i opowieści. To również „region kozła”, który swą nazwę zawdzięcza kozłowi weselnemu – specyficznemu dla tego regionu instrumentowi muzycznemu, znanemu najprawdopodobniej już w XVI/XVII wieku.
Tekst: Urszula Baszczyńska-Gosz
Nazwa
Bambimojszczyzna nazwę swą bierze od jednego z miast i głównego ośrodka regionu: Babimostu.
Terytorium
Babimojszczyzna to region historycznie lokowany w Wielkopolsce, był częścią Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Obecnie to teren przygraniczny, znajdujący się w województwie lubuskim. Babimost był najbardziej na północ położoną miejscowością w Europie, w której uprawiano winorośl. Jest to teren leśny, obfitujący w grzyby oraz posiadający dużo jezior.
Osadnictwo
W okolicach Nowego Kramska utrzymały się dwa skupiska ludności rdzennie polskiej, a region ten stał się punktem wyjścia do powojennych badań nad polskością Ziemi Lubuskiej, w tym – Babimojszczyzny. W literaturze zyskała ona miano „bastionu polskości”. Wchodziła również w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz tzw. Marchii Granicznej.
Krótki rys historyczny
Trudna sytuacja Bambimojszczyzny wynikała z położenia nie tylko na pograniczu z Prusami/Niemcami, ale także na pograniczu dwóch województw i krain etnograficznych. Na regionie tym odcisnęły swe piętno skutki potopu szwedzkiego, zaboru pruskiego, a także powstania wielkopolskiego, w której część mieszkańców Babimojszczyzny brała czynny udział, ginąc za wolną Polskę. W XIX wieku wzrosło znaczenie licznej gminy żydowskiej, która miała swą siedzibę w Babimoście.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwarę można „spotkać” w Nowym i Starym Kramsku oraz Podmokle Małym i Wielkim. Zachowało się tu wiele archaizmów, a bliskość ziemi niemieckiej przyczyniła się do powstania wielu słów i zwrotów nieznanych w innych regionach Polski. Gwara bardzo wiele czerpie z języka niemieckiego – część słów ma dosłownie germańskie pochodzenie.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Babimojski folklor muzyczny to przede wszystkim swoiste przyśpiewki weselne oraz te, wykonywane przez zalotników. Wydano płytę, zawierającą piosenki z tego regionu, ze śpiewnika Kazimierza Sautera pt. „Pieśni i przyśpiewki Pogranicza Lubusko-Wielkopolskiego”. Babimost oraz Kargowa, wraz z takimi miastami jak Trzciel, Siedlec, Zbąszyń czy Zbąszynek wchodzą w skład tzw. Regionu Kozła. Stowarzyszenie to powstało w 1995 roku i integruje w/w gminy na podłożu zarówno kulturowym, etnograficznym jak i turystycznym. Nazwę swą zawdzięcza kozłowi weselnemu – specyficznemu dla tego regionu instrumentowi muzycznemu, znanemu najprawdopodobniej już w XVI/XVII wieku, o czym wspominają źródła niemieckojęzyczne. Był to dość popularny instrument, a świadczyć może o tym fakt, że – podobno – występowano grając na nim nawet na dworach skandynawskich. Na polskim terenie był instrumentem nieodzownym w codziennym życiu, zwłaszcza na weselach, gdzie w towarzystwie skrzypiec i klarnetu umilał czas weselnikom. Nie wyobrażano sobie ślubu bez tego specyficznego instrumentu. Po dziś dzień jest to bardzo żywa tradycja w Regionie Kozła, w tym – na Babimojszczyźnie. Najpopularniejszym tańcem rodzimym w tym obszarze były wiwaty – tańczone grupowo, parami, najczęściej w towarzystwie śpiewu.
Obyczaje i obrzędy
Obyczaje i obrzędy na Babimojszczyźnie nie różniły się od pozostałych regionów Polski. Określał je najczęściej niepisany „kalendarz obrzędowy”, dyktowany przez Kościół katolicki i pory roku, a także wydarzenia rodzinne takie jak chrzty, wesela czy pogrzeby. Dość często natomiast w przedwojennych wspomnieniach mieszkanek Babimojszczyzny pojawiają się wzmianki o piórnicach, czyli darciu pierza, któremu towarzyszyły serdeczne spotkania, śpiewy i opowieści. Polacy zamieszkujący Babimojszczyznę byli katolikami, jednak mieli na tej ziemi do czynienia z protestantami (ewangelikami) pochodzenia niemieckiego oraz Chwalimiakami – migrującymi z południa w okolice wsi Chwalim mieszańcami Śląska, położonej ok. 15 km od Babimostu.
Strój
Strój kobiecy z Babimostu wyróżniał się na tle innych strojów zachodniej Wielkopolski, a nosiły go kobiety zarówno w Babimoście, jak i Kramsku oraz w Podmokle. Był uboższy w kolorystyce oraz detalach ozdobnych, niż ten znany z Dąbrówki Wielkopolskiej. Charakterystycznym elementem było nakrycie głowy – tiulowy czepiec, zwany czypkiem, z niemalże płaskim denkiem o średnicy ok. 40 cm. Noszono go z tyłu głowy, przykrywając włosy, a wiązano pod brodą, szerokimi i długimi wiązadłami, uformowanymi w sporych rozmiarów, imponującą kokardę. Nad czołem, w czepiec wpinano wąską wstążeczkę i rząd sztucznych kwiatków, bardzo subtelnie zaznaczających swą obecność. Haft charakteryzował się właściwymi dla tego terenu motywami – wzorów roślinnych (np. winogrona), a także różnych wariacji geometrycznych (np. linie, gwiazdki czy kropki). Koszulka kobieca była szyta samodzielnie z grubego płótna, na to nakładany był płócienny, długi, sięgający bioder kabotek. Spódnicę zdobił muślinowy lub tiulowy fartuch, dyskretnie, ale urzekająco zdobiony delikatnym białym haftem. Całości dopełniały trzewiki i korale – te już podobne do swych odpowiedników w pozostałych części Polski (podobnie jak podspódnik).
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W latach 60. XIX wieku władze pruskie zabroniły wznoszenia budynków drewnianych, stąd na wielu terenach przygranicznych popularność budynków murowanych (tzw. mur pruski). Chaty miały konstrukcję zrębową oraz sumikowo-łątkową. W skład gospodarstw wchodziło wiele budynków o układzie pasmowym lub dziedzińcowym. Ciekawostką jest fakt, że niektóre z domostw posiadały niewielkich rozmiarów izdebkę, przeznaczoną dla rodziców gospodarza, którzy zamieszkiwali u syna po przekazaniu mu gospodarki. Większość gospodarstw posiadała dziedziniec, na którym znajdowała się studnia z żurawiem. W skład budynków gospodarczych najczęściej wchodziły: stajnia, chlew i obora.
Zabytki materialne
Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze-Ochli jest skansenem i „następcą” Zielonogórskiego Parku Etnograficznego, który działał na tych terenach do pierwszej połowy lat 80. XX wieku. Gromadzi zbiory związane z kulturą ludową regionu przygranicza, w tym także tzw. Marchii Granicznej, do której należała Babimojszczyzna. W zbiorach muzealnych znajdują się przykłady budownictwa ludowego m.in. zachodniej Wielkopolski oraz województwa lubuskiego – także z Babimostu czy Kramska. Najwięcej zabytków materialnych stanowi jednak wyposażenie chat oraz sprzęty gospodarstwa domowego, podarowane przez ludność rodzimą terenów Babimojszczyzny. Wyjątkową atrakcją jest warsztat szewski Pawła Śliwy z Babimostu.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
W literaturze brak jest jednoznacznych wskazań w temacie rękodzieła i tradycyjnego rzemiosła. Przypuszczalnie dużą popularnością cieszyło się rzemiosło związane z winiarstwem, bowiem teren słynął z winorośli i produkcji wina.
Tradycyjne kulinaria
W literaturze brak jednoznacznych wskazań w zakresie kulinariów. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że na terenie Babimojszczyzny krzyżowały się wpływy polskie i niemieckie.
Inne wyróżniki
Bardzo niewiele źródeł mówi stricte o kulturze ludowej terenu, jakim jest Babimojszczyzna. Jedną z najpopularniejszych książek beletrystycznych, traktujących o tym regionie jest powieść Eugeniusza Pakuszty pt. „Pogranicze”, gdzie autor wplótł w narrację zwyczaje ludowe, takie jak przyśpiewki, opisy wesel czy potańcówek. Prężnie działa też w tym regionie Towarzystwo Miłośników Ziemi Babimojskiej, skupiając w swych szeregach ludzi chcących dbać oraz krzewić spuściznę Babimojszczyzny.
Netografia
Gwara i folklor słowny
http://babimojszczyzna.pl/gwara/
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://alfabettradycji.pl/podregion-region-kozla/
Literatura
- Region kozła. Babimojszczyzna. Dziedzictwo kulturowe, Towarzystwo Miłośników Ziemi Babimojskiej, Babimost 2010
- Iwona Rosińska, Suknia wydaje ludzkie obyczaje. Wielkopolskie stroje ludowe, red. Małgorzata Waller, Poznań 2005
- Babimojszczyzna. Dziedzictwo historyczne i kulturowe, Towarzystwo Miłośników Ziemi Babimojskiej Babimost 2013
- Joachim Benyskiewicz, Babimojszczyzna w latach 1919-1945, Zielona Góra 1994
- Katarzyna Zielińska, O potrzebie badań lokalnych pogranicza na przykładzie Babimojszczyzny w XX wieku [w:] UR Journal of Humanities and Social Sciences nr 3, Rzeszów 2021
- Leszek Kalinowski, BABIMOST: Tu na piłkę mówi się hopka! [w:] Gazeta Lubuska, Zielona Góra 2019
- Oskar Kolberg, Wielkie Księstwo Poznańskie, Wrocław-Poznań 1963
