Fragment stałej ekspozycji etnograficznej, Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie, fot. Sebastian Piechocki, 2023, www.muzeumznin.pl
Pałuki
Dzięki działalności rzeźbiarki ludowej Klary Prillowej miejscowość Kcynia stała się ośrodkiem sztuki ludowej i folkloru pałuckiego. Zainicjowała też ona, działający do dzisiaj, Zespół Pieśni i Tańca „Pałuki”. Do popularnych tańców Pałuk należały kujawiaki, zarówno chodzone jak i szybkie, oraz mazurki, polki i oberki. Wyróżnikiem regionu jest również strój kobiecy, którego charakterystycznym elementem były czepce tiulowe z długimi i szerokimi wstęgami, ozdabiane białym haftem ręcznym. Region pałucki skrywa również skarby z bardziej zamierzchłej przeszłości; znanym zabytkiem regionu jest rezerwat archeologiczny w Biskupinie, w którym można zobaczyć zrekonstruowaną osadę z czasów dawnej kultury łużyckiej.
Tekst: Urszula Baszczyńska-Gosz
Nazwa
Nazwa „Pałuki” wywodzi się najprawdopodobniej od ukształtowania terenu tego regionu: nizinny, pagórkowaty, zalesiony. W tym obszarze występuje również wiele jezior. „Pałuki” nawiązują do słów „po łąki” – terenu po łąkach lub „pałąki” – miejsca nizinnego, z licznymi pagórkami.
Terytorium
Pałuki to kraina i mikroregion etnograficzny położony na granicy Wielkopolski oraz województwa kujawsko-pomorskiego (Kujawy i Krajna). Pałuczanie zamieszkują: Wągrowiec, Chodzież, Szubin, Żnin oraz Mogilno. Naturalną granicę tego regionu wyznacza rzeka Noteć. To teren z licznymi torfowiskami oraz glebami brunatnymi, bardzo przydatnymi rolniczo, stąd duża liczba gruntów ornych.
Osadnictwo
Pierwsze wzmianki o osadnictwie na terenach Pałuk pochodzą z „Bulli gnieźnieńskiej”, gdzie wymieniono kilkadziesiąt miejscowości pałuckich. Istnieje teoria, że Pałuczanie to jedno z sześciu plemion Polan, mających znaczący wpływ na ukształtowanie się państwa polskiego. Formacja plemienna datowana jest na czas pomiędzy VI a VII wiekiem.
Krótki rys historyczny
Ziemie pałuckie były często niszczone przez obce wojska – głównie z uwagi na swoje graniczne położenie. To tu rozgrywały się walki między Pomorzanami a Krzyżakami, przechodził też tędy potop szwedzki. W okresie rozbiorów Polski, Pałuki stały się częścią zaboru pruskiego. Pałuczanie brali udział w powstaniu kościuszkowskim, styczniowym oraz wielkopolskim – to ostatnie przyniosło wreszcie długo oczekiwaną wolność.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara pałucka czerpie inspiracje z gwary wielkopolskiej, kujawskiej, krajeńskiej oraz z języka niemieckiego. Była szczególnie powszechna w II połowie XX wieku. Mirosław Binkowski, urodzony w Żninie regionalista i miłośnik Pałuk, w 1996 roku wydał zbiór felietonów i wierszy napisanych gwarą pałucką, a także napisał oraz wydał „Mój słownik gwary pałuckiej”. Ta ostatnia pozycja stała się zaczątkiem zainteresowania wśród mieszkańców tego regionu rodzimą gwarą.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Do najważniejszych tańców regionu Pałuk należały kujawiaki (zarówno chodzone jak i szybkie), mazurki, polki i oberki. Popularna w tym regionie muzyka to przede wszystkim przyśpiewki, towarzyszące najczęściej wydarzeniom o charakterze obrzędowym (szczególnie zaręczynom lub weselom). W literaturze czytamy, że wyłącznie przez grupy mężczyzn tańczone były dwa tańce: „Wiwat pałucki” lub „Kujawiak pałucki”.
Obyczaje i obrzędy
Pałuki nie posiadają typowych dla siebie obrzędów – nie wyróżniają się na tle Polski. Ciekawostką jest fakt, że wśród najstarszych mieszkanek regionu wciąż jest żywe „przekonanie”, że w trakcie procesji Bożego Ciała ksiądz, patrząc przez monstrancję, może w tłumie zidentyfikować czarownicę.
Strój
Strój pałucki to zdecydowanie jeden z silniejszych akcentów odrębności kulturowej oraz terytorialnej. Do najbardziej charakterystycznych elementów stroju w tym regionie należą czepce tiulowe z długimi (ok. 90 cm) oraz szerokimi (na ok. 35 cm) wstęgami, ozdabiane najczęściej białym haftem ręcznym. Niespotykany w innych częściach Wielkopolski haft czarną nicią, ozdabiał elementy garderoby damskiej. Mężatki ubierały odświętne spódnice zwane „piekielnicą” – był to czerwony podspódnik, uszyty z flaneli koloru czerwonego, dość popularny w Wielkopolsce i pojawiający się również w strojach kobiecych w innych regionach Polski. Stroju dopełniała sięgająca łydek spódnica z grubej, wełnianej tkaniny samodziałowej oraz fartuch, z perkalu lub płótna, w biało-bordowe pasy. Wierzchnim okryciem, noszonym wyłącznie przez mężatki był czarny, granatowy lub ciemnozielony kabatek. Szyję zdobiły czerwone korale. Panny nie nosiły na głowach czepków, ale tiulową chustkę, ozdobioną haftem.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Dominującym typem osadnictwa w XIX wieku były rzędówki dwuliniowe, natomiast na terenach bagiennych najczęściej spotykano owalnice i rzędówki bagienne. Budownictwo na tym terenie było drewniane: centralny punkt domu stanowiła sień, z której wchodziło się do poszczególnych izb. Najpowszechniejszym typem konstrukcji była łątkowo-sumikowa, a później szkieletowa. Zabudowania gospodarcze stawiano osobno względem domu, natomiast oba typy budynków miały kształt prostokąta lub kwadratu.
Zabytki materialne
Do najważniejszych zabytków materialnych regionu należy oczywiście rezerwat archeologiczny w Biskupinie. Pozostałości po osadzie kultury łużyckiej odkrył w latach 30. XX wieku prof. Józef Kostrzewski w czasie trwania uniwersyteckiej ekspedycji oraz badań archeologicznych na tych terenach. Po dziś dzień zabudowania te stanowią bez wątpienia jedną z największych atrakcji turystycznych naszego kraju, do którego przyjeżdżają zwiedzający zarówno z Polski jak i z zagranicy. Obecnie znajduje się tam rekonstrukcja osady, w której odbywają się różne festiwale, zjazdy oraz festyny, niektóre regularnie (m.in. wrześniowy festyn archeologiczny). Skansen był planem filmowym dla bardzo popularnych filmów „Ogniem i mieczem” oraz „Kiedy słońce było bogiem” w reżyserii Jerzego Hoffmanna. Na tym terenie działa również Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie, które w swoich zbiorach posiada zabytki etnograficzne takie jak: stroje pałuckie, rzeźbę w glinie oraz drewnie, a także nieprofesjonalne malarstwo. W muzeum znajduje się rekonstrukcja XIX-wiecznej chaty, wyposażonej w ówczesne meble oraz sprzęty gospodarstwa domowego. Innym miejscem, gdzie można zapoznać się z folklorem pałuckim jest Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury im. Klary Prillowej w Kcyni, gdzie znajduje się pokaźny zbiór rzeźb artystki.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Klara Prillowa – laureatka Nagrody Oskara Kolberga (1978) oraz Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski, a także odznaki „Zasłużony dla Kultury” – po ślubie zamieszkała w Kcyni, gdzie przez prawie 50 lat tworzyła rzeźby i angażowała się w działalność organizacyjną i społeczną. Gromadziła przedmioty związane z kulturą ludową Pałuk: rzeźby, stroje, sprzęty codziennego użytku, narzędzia. Spisywała pieśni i legendy, uczyła się regionalnych tańców, słowem - żywo interesowała się miejscowym folklorem i działała, by nie przeminął wraz z wymierającym pokoleniem. Rzeźbiła scenki wielopostaciowe obrazujące historie biblijne. Jednak jej prace przedstawiały również postaci, z którymi Prillowa spotykała się na co dzień: grajkowie, tancerze wiejscy, kolędnicy czy tańczące dzieci. Co ciekawe, drewno było dla niej zbyt wymagającym materiałem, dlatego zaczęła pracować z gliną. To dzięki jej działaniom Kcynia stała się ośrodkiem sztuki ludowej i folkloru pałuckiego. Prillowa była również inicjatorką powołania działającego po dziś dzień Zespołu Pieśni i Tańca „Pałuki”, w którego szeregi wstępowały nie tylko dzieci i młodzież, ale także osoby starsze. Odgrywała tam z resztą rolę wiodącej skrzypaczki. Zespół odnosił sukcesy i był znany nie tylko w całej Polsce, ale także za granicą, wygrywając rozmaite festiwale oraz zdobywając prestiżowe nagrody. W jego repertuarze znalazły się pieśni ludowe wyłącznie z terenu Pałuk. Prillowa była działaczką Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, a kontakty z etnografką Marią Znamierowską-Prüfferową, umożliwiły Prillowej prezentowanie prac autorstwa jej oraz jej uczniów na wystawach muzealnych (m.in. w 1953 roku w samym Muzeum Etnograficznym w Toruniu, ówcześnie – w Muzeum Pomorskim). W 1961 roku zorganizowała w Kcyni foklorystyczne widowisko pt. „Wesele pałuckie”, które odbiło się szerokim echem i zgromadziło niemałą publikę. Dzięki swojej działalności, dociekliwości oraz sumienności w odkrywaniu i dokumentowaniu kultury ludowej i folkloru Pałuk, Klara Prillowa porównywana jest niejednokrotnie do Oskara Kolberga.
Tradycyjne kulinaria
Tradycyjne kulinaria Pałuk to m.in. czornina z owijonkami, zupa chlebowa, zupa z korbola, gomółki, flaki czy drożdżok z rabarbarym. Wyraźnie widać tu inspiracje i wpływy kuchnią wielkopolską, jednak potrawy na Pałukach zachowały swój własny, odrębny i specyficzny charakter.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
Terytorium
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
https://znin.pl/pl/contents/content/110/1348
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
http://www.centrumkultury-kcynia.pl/index.php/zespol-regionalny
Strój
https://gminaznin.pl/cms/20676/stroje_paluckie
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-klara_prillowa
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Janusz Księski, Pałuki, Gdynia 1966r.
- Iwona Rosińska, Suknia wydaje ludzkie obyczaje. Wielkopolskie stroje ludowe, red. Małgorzata Waller, Poznań 2005
- Wanda Szkulmowska, Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, Bydgoszcz 1996
- Mirosław K. Binkowski, Mój słownik gwary pałuckiej¸ Żnin 2011
- Brencz Andrzej, Etnograficzny opis Pałuk, [w:] Studia i materiały do dziejów Pałuk. Tom V Współczesne środowisko naturalne, osadnictwo i folklor Pałuk, red. Andrzej M. Wyrwa, Poznań 2003
- Krzysztof Leśniewski, Kuchnia pałucka, Żnin 2019
