Pomorze Gdańskie

Nazwa Pomorze Gdańskie jest ściśle związana z jego położeniem. Polskie słowo Pomorze powstało z połączenia słów „po” oraz „morze” i oznacza po prostu „ziemię, która sięga morza”. Ta sama etymologia dotyczy nazwy słowiańskiej (pome i mariz – Pomorani, Pomerizania) oraz łacińskiej Pomerania. W każdym z wymienionych przypadków nazwa oznacza krainę leżącą nad morzem. W źródłach pisanych nazwa po raz pierwszy została użyta w 1046 roku w tzw. Rocznikach z Niederaltaich, w których Siemomysł – książę władający tym regionem – został nazwany księciem pomorskim. Słowo Pomorze z kolei pojawia się w kronikach Adama z Bremy z XI wieku oraz w Kronice Galla Anonima z XII wieku. Obecna nazwa Pomorze Gdańskie pochodzi natomiast od głównego miasta regionu Gdańska.

Pomorze Gdańskie w niektórych źródłach nazywane jest Pomorzem Wschodnim, w innych zaś określa się je jako zachodnią część Pomorza Wschodniego. Kraina ta leży na zachodnim brzegu Wisły i rzeki Nogat nad Morzem Bałtyckim. Teren jest także częścią tzw. Pomorza Nadwiślańskiego, czyli większego obszaru, w skład którego wchodzi ziemia chełmińska z Toruniem, Grudziądzem i Lidzbarkiem. Według dzisiejszego podziału administracyjnego historyczna kraina, jaką jest Pomorze Gdańskie, zajmuje większą część województwa pomorskiego, północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego oraz niewielką część województwa zachodniopomorskiego. Region na północy ma dostęp do morza bałtyckiego, na południu sąsiaduje z wielkopolską Krajną i Kujawami, na wschodzie z Powiślem, a na zachodzie z Pomorzem Zachodnim. Warto zwrócić uwagę w tym miejscu na to, że wspomniana Krajna geograficznie przypisywana jest do Pomorza, natomiast etnograficznie i historycznie do Wielkopolski. Historycznie do Pomorza Gdańskiego należą: ziemia lęborsko-bytowska na północnym zachodzie, Kaszuby na północnym wschodzie, Bory Tucholskie na południowym zachodzie i Kociewie na południowym wschodzie regionu.

W II w. n.e. teren Pomorza Gdańskiego zamieszkiwały plemiona germańskie, które przywędrowały ze Skandynawii. Byli to Goci i Gepidowie, którzy byli przedstawicielami kultury wielbarskiej. Kolejne stulecia to czas najazdów Hunów – plemion koczowniczych z Azji. Pod ich naciskiem ludy germańskie przemieszczały się na południe, a na obszar Pomorza Gdańskiego napłynęli Słowianie. W X wieku, na początku istnienia państwa polskiego, region ten zamieszkiwali Pomorzanie, od których wywodzą się Kaszubi. Początkowo zajmowali oni obszar na zachód od Pomorza Gdańskiego, stopniowo zaczęli przemieszczać się na wschód. W tym okresie tzw. Pomorze Wschodnie od zachodu graniczyło z terenami Wieletów należących do Słowian połabskich, natomiast na wschodzie ścierały się wpływy słowiańskie i pruskie. Na południu rosło w siłę państwo Piastów, które w rezultacie włączyło Pomorze Gdańskie w swoje granice w drugiej połowie X wieku.

Wiek XI i XII to okres częstych zmian. Piastowie tracili i odzyskiwali panowanie nad wspomnianymi terenami. To także czas osadnictwa ludności z krajów niemieckich. Pod koniec XII wieku władcy tych terenów przyjęli chrześcijaństwo od duńskich cystersów, a na początku XIII wieku książę Mściwoj I złożył hołd lenny królowi Danii Waldemarowi II. Z kolei w 1308 roku Gdańsk zajęli Brandenburczycy, potem z kolei na 150 lat władanie nad tymi terenami przejął Zakon Krzyżacki. Z tego czasu pochodzą także pierwsze powiązania gdańsko-szkockie. Pod koniec XIV stulecia do miasta i pobliskich wsi przybyli pierwsi Szkoci, którzy poszukiwali szansy na lepsze życie. Do dziś śladem szkockim w mieście są okolice ul. Szkockiej – teren osady zwanej Scotland.

W XVI wieku, w okresie prześladowań protestantów w Niderlandach na Pomorzu, pojawili się menonici, którzy osiedlali się w pasie od Gdańska aż po Warszawę.

Podczas zaborów tereny te znalazły się pod panowaniem pruskim, co spowodowało długie ścieranie się wpływów polskich i niemieckich, które trwało aż do XX wieku.

Pomorze Gdańskie weszło w skład ciągle kształtującego się państwa Polan za panowania Mieszka I. Bolesław Chrobry próbował pójść dalej i schrystianizować te ziemie. W tym celu wysłał do Gdańska biskupa Wojciecha z rodu Sławnikowiców. Misja ta jednak nie powiodła się i Wojciech został zabity. Mimo takiego rozwoju wypadków wyprawa na stałe zapisała się w dziejach Polski. Zdjętą z pala głowę biskupa dostarczył do Gniezna nieznany Pomorzanin. Resztę ciała Bolesław Chrobry wykupił i kazał pochować w Gnieźnie. Wojciecha już w 999 roku ogłoszono świętym i do dziś jest patronem Polski.

W następnych latach Piastowie zdobywali władzę nad Pomorzem i ponownie ją tracili. Sukcesem skończyły się wyprawy Bolesława Krzywoustego w pierwszej połowie XII wieku. Podczas rozbicia dzielnicowego władzę nad tymi ziemiami miał sprawować Władysław II Wygnaniec. Wkrótce potem Pomorze przeszło we władanie książąt pomorskich z rodu Gryfitów. Pod koniec XIII wieku Przemysł II zawarł w Kępnie układ z księciem gdańskim Mściwojem II. Umowa zakładała, że ten z nich, który będzie żył dłużej, zyska prawo dziedziczenia po zmarłym. Mściwoj zmarł w 1294 roku i Pomorze znów trafiło pod rządy Piastów, jednak nie trwało to długo. W 1308 roku Gdańsk zajęli Brandenburczycy. Władysław Łokietek wezwał wtedy na pomoc Krzyżaków. Udało im się pokonać Brandenburczyków, jednak zakon zajął Pomorze i panował nad nim przez półtora wieku. W 1440 roku na skutek niezadowolenia z krzyżackich rządów na zjeździe przedstawicieli poszczególnych okręgów i miast pruskich w Elblągu zdecydowano się powołać organizację „do obrony praw i interesów”. Tak powstał Związek Pruski. W 1454 roku Związek wywołał powstanie mające na celu wyzwolenie się spod władzy Zakonu. Powstańcy uzyskali poparcie polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka i tak zaczęła się wojna trzynastoletnia. Wojnę zakończył traktat pokojowy podpisany w Toruniu w roku 1466. Na mocy tej umowy Krzyżacy zostali zmuszeni do złożenia królowi Polski hołdu lennego, a Pomorze Gdańskie wróciło do Polski jako część prowincji zwanej Prusami Królewskimi.

Kolejne lata po pokoju toruńskim to czas rozwoju regionu. Zakon utracił kontrolę nad handlem wiślanym, a państwo polskie mogło czerpać korzyści z handlu morskiego dzięki portowi gdańskiemu. Dzięki temu, a także dzięki wyjątkowemu popytowi na polskie zboże, był to bardzo korzystny czas zarówno dla miasta, jak i dla całego Pomorza Gdańskiego, które stopniowo stawało się jednym z najbogatszych i najważniejszych regionów. Jednocześnie miasto cieszyło się dużą niezależnością i przywilejami, co sprzyjało nie tylko rozwojowi gospodarczemu, ale także kulturowemu. Rozwój regionu został zahamowany w okresie potopu szwedzkiego. Na początku 1656 roku Szwedzi spustoszyli Prusy Królewskie, jednak nie udało im się zdobyć Gdańska.

Złoty okres polskiego Pomorza zakończył się w XVIII wieku razem z rozbiorami. Podczas II Rozbioru Polski w 1793 roku Gdańsk został zajęty przez Prusy, a dwa lata później państwo polskie całkiem przestało istnieć.

Po kampanii napoleońskiej, na mocy traktatu podpisanego 9 lipca w Tylży, część regionu włączono do granic Księstwa Warszawskiego, jednak Napoleon nie zgodził się, aby to samo zrobiono z Gdańskiem. Miasto zostało ustanowione Wolnym Miastem pod protektoratem Saksonii, Prus i Francji, co zapoczątkowało upadek gospodarczy miasta.

Po Kongresie Wiedeńskim obszar znów znalazł się pod panowaniem Prus, a potem zjednoczonych Niemiec. Był to czas prób germanizacji i rugowania języka polskiego z kościołów i szkół.

Po I wojnie światowej, na mocy Traktatu Wersalskiego Pomorze zostało podzielone. Województwo pomorskie miało w tym czasie stolicę w Toruniu, a Gdańsk ponownie stał się wolnym miastem. W 1920 roku w Pucku miały miejsce symboliczne zaślubiny nowo odrodzonej Polski z morzem. Podjęto także decyzję o budowie portu w Gdyni.

Podczas II wojny światowej zarówno Gdańsk, jak i Pomorze Gdańskie zostało wcielone do III Rzeszy jako Gdańsk – Prusy Zachodnie. Dopiero w 1945 roku teren ten w całości wrócił do Polski.

Dziś na terenie Pomorza Gdańskiego można mówić o kilku grupach etnograficznych. Na zachodnim brzegu Wisły pomiędzy Tczewem a Świeciem rozciąga się kraina zwana Kociewiem. Kociewiacy mieszkają na terenach powiatu starogardzkiego, tczewskiego, świeckiego i częściowo w powiecie kwidzyńskim. Stolicą tego regionu jest Starogard Gdański. Godłem Kociewia, podobnie jak w przypadku Kaszubów, jest gryf. Ważnymi elementami wyróżniającymi tę grupę jest haft kociewski oraz gwara.

Na wschodnim wybrzeżu Wisły, na granicy dwóch województw: pomorskiego i warmińsko-mazurskiego leży Powiśle. Trudna historia tych terenów i ciągłe migracje ludności przyczyniły się do zaniku lokalnego dziedzictwa kulturowego. Obecnie na Powiślu odżywa świadomość własnej tożsamości i tradycji. Najbardziej charakterystycznymi elementami tego regionu są tradycje hafciarskie i kulinarne, m.in. powiślańska śliwka.

Trójkąt między Wisłą, Nogatem a Zalewem Wiślanym to teren Żuław. Stolicą regionu jest Nowy Dwór Gdański. Od zawsze były to tereny zagrożone powodzią. Duży wkład w rozwój obszaru mieli osadnicy holenderscy, którzy zrobili wiele dobrego dla tego regionu, zwłaszcza jeśli chodzi o system melioracyjny. Po II wojnie światowej nastąpiła zmiana składu ludnościowego na tym obszarze. Dziś najbardziej charakterystycznym elementem kultury tradycyjnej Żuław jest architektura i wzornictwo.

Kolejną grupą etnograficzną Pomorza Gdańskiego są Borowiacy Tucholscy. Zamieszkują oni północno-środkową część Borów Tucholskich, zwłaszcza okolice takich miejscowości jak Osieczna, Czarna Woda, Tuchola czy Śliwice. Charakteryzuje ich gwara borowiacka z wpływami kaszubskimi i wielkopolskimi. Do dziś elementami charakterystycznymi dla ich kultury ludowej jest folklor muzyczny, strój, architektura oraz kuchnia.

Na terenie powiatu puckiego, wejherowskiego, lęborskiego, kartuskiego, bytowskiego i kościerskiego mieszkają Kaszubi. Ta grupa etnograficzna ma własny herb – czarny gryf na złotym polu oraz czarno-złotą flagę. Do dziś zachowali oni swoje zwyczaje, kulinaria, stroje i tradycje. Najbardziej wyróżniającym elementem Kaszubów jest ich język – jedyny w Polsce mający status języka regionalnego z możliwością zdawania go na maturze. Uniwersytet Gdański daje również możliwość studiowania etnofilologii kaszubskiej. Pierwotnie język kaszubski funkcjonował na terenie całego Pomorza od Gdańska do Szczecina. Językoznawcy wyodrębnili prawie 80 gwar kaszubskich, do dziś jest ich ponad 30.

Piotr Bejrowski, Wolne Miasto Gdańsk w epoce napoleońskiej, https://histmag.org/Wolne-Miasto-Gdansk-w-epoce-napoleonskiej-23632

Hasło: Pomorze Gdańskie [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomorze_Gda%C5%84skie

Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury, https://kaszubopedia.pl

Bożena Ronowska, Kultura ludowa wybranych grup etnicznych Pomorza Gdańskiego w świetle badań etnograficznych prof. Bożeny Stelmachowskiej Architektura –  wierzenia – strój, https://www.academia.edu/14532162/Kultura_ludowa_wybranych_grup_etnicznych_Pomorza_Gda%C5%84skiego_w_%C5%9Bwietle_bada%C5%84_etnograficznych_prof_Bo%C5%BCeny_Stelmachowskiej_Architektura_wierzenia_str%C3%B3j

Krzysztof Braun, Polska, regiony i grupy etnograficzne, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/polska-regiony-i-grupy-etnograficzne

https://www.ko-pomerania.pl/

Pomorski Urząd Wojewódzki w Gdańsku, Dzieje województwa pomorskiego, https://www.gdansk.uw.gov.pl/historia/dzieje-wojewodztwa-pomorskiego

Henryk Rutkowski, Pomorze Gdańskie, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/pomorze-gdanskie

Michał Kargul, Z historii Kaszubów, http://www.kaszubypolnocne.pl/strona-136-historia.html

Dlaczego Trójmiasto wraz z deltą żuławską zaliczać mamy do Pomezanii, http://prusy.gryf.pomorze.pl/page13.html

Gerard Labuda, Zapiski kaszubskie, pomorskie i morskie, Wybór pism, Gdynia 2000.

Historia Pomorza, red. Gerard Labuda, Poznań 1969.

Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, oprac. Wacław Odyniec i in., Gdańsk 1978.

Cezary Olbrach-Prondzyński, Stosunki Etniczne Na Pomorzu – Uwarunkowania I Kontekst, [w:] Studia Socjologiczne 2010/3 (198).

Józef Łęgowski, Materiały etnograficzne z Pomorza Gdańskiego. Kaszuby – Kociewie – Powiśle, Gdynia 2021.

Polskie Pomorze: praca zbiorowa, t.1, Toruń 1929.

Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, red. prof. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.

Jerzy Łukaszewski, Pomorza historia mniej znana, Łódź 2014.