Kościół w Kasparusie z 1927 r., powiat Starogard Gdański, 1986. Fot. Muzeum Narodowe w Gdańsku. https://www.mng.gda.pl/
Kociewie
Kociewie to region o zróżnicowanym krajobrazie i bogatej historii. Zamieszkujący go Kociewiacy, ich tradycje i obyczaje, stanowią istotną część kultury Pomorza. Nazwa regionu, używana od XIX wieku, kryje w sobie wielowiekową historię mieszania się ludności rodzimej z przybyszami z różnych stron. Zabytki materialne i tradycje rzemieślnicze, takie jak haft kociewski czy rzeźba w drewnie, są nieodłącznymi częściami lokalnej tożsamości. Na kociewskich zabawach tańczono: polkę, walca, krakowiaka, kozaka, koszyka czy szewczyka. Kociewie jest również miejscem pielgrzymek i sanktuariów maryjnych. Będąc w okolicy, warto spróbować produktów tradycyjnych, jak fefernuski, grochowinki kociewskie czy pierogi z gomółką.
Tekst: Aleksandra Paprot-Wielopolska
Nazwa
Pochodzenie nazwy regionu nie jest jednoznacznie określone i istnieje wiele koncepcji nazwy „Kociewie”. Po raz pierwszy pojawiła się ona na początku XIX w. jako „Gociewie”.
Terytorium
Granice regionu najlepiej określa zasięg i występowanie dialektu kociewskiego. Kociewie można podzielić na trzy zespoły kulturowe: kociewski (Górale, Polanie i Feteracy); kociewsko- borowiacki (Borowiacy i Lasacy) i nizinny (Nadwiślacy i Olendrzy).
Osadnictwo
Kociewiacy to mieszana grupa etniczna, kształtująca się przez kilka wieków w wyniku łączenia się ludności rodzimej Pomorza z osadnikami z Kujaw, Ziemi Dobrzyńskiej, Mazowsza i osadnikami niemieckimi. W XVI w. pas nadwiślański zasiedlili mennonici.
Krótki rys historyczny
Ludność polska, po I rozbiorze, walczyła z Kulturkampfem w ramach działań niepodległościowych w Prusach, opartych na pracy organicznej i spółdzielczości.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Dawniej posługiwano się na Kociewiu dialektem pomorskim, później pojawiły się tu wpływy dialektów: kujawskiego, mazowieckiego i wielkopolskiego, ale i germanizmy, dlatego dialekt kociewski jest dialektem mieszanym. Występuje tu zespół gwar kociewskich, które można rozróżnić na północną część regionu, środkową i południową. Widoczna jest też twórczość ludowa w formie zagadek i łamigłówek. Gwara kociewska jest podstawowym elementem tożsamości regionalnej mieszkańców.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W pierwszej połowie XX w. w okolicach Świecia kultura muzyczna była widoczna już tylko w pieśniach i w formie nielicznych, własnoręcznie wykonanych instrumentów. Na zabawach tańczono polkę, walca, krakowiaka, kozaka, koszyka czy szewczyka, ale i tańce-zabawy: taniec czapkowany (czapnik), gołąbka, miotlarza. Współcześnie zespoły kociewskie tańczą często kociewskiego korkarza. Wśród pieśni występowały obrzędowe: ballady, zalotne i miłosne, humorystyczne (w tym frantówki) i kołysanki. Mniej było natomiast związanych z wykonywanym zawodem i żołnierskich.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędowość doroczna i rodzinna była zbliżona do tej z innych regionów Polski, jednak wyróżniały ją lokalne odmienności. W okresie bożonarodzeniowym chodziły po wsiach maszkary – przebierańcy z szopką. W sylwestra i Nowy Rok powszechne było trzaskanie z biczy o północy, tłuczenie butelek i strzelanie, wypiekano też nowe latko. W okresie wielkanocnym smagano się gałązkami jałowca (szmaguster). Do dziś praktykowany jest Polterabend, czyli tłuczenie szkła i butelek w wigilię ślubu na progu domu panny młodej. Miało to zapewnić pomyślność i odpędzić złe duchy. Do dziś na zabawach weselnych pojawiają się maszki – przebierańcy, którzy zabawiają gości. W obrzędowości pogrzebowej praktykowane były puste noce.
Strój
Do dziś zachowały się tylko nieliczne elementy stroju kociewskiego. W XX w. Józef Gajek podjął się próby jego rekonstrukcji w formie graficznej. Na kociewski męski strój ludowy składał się: niebieski płaszcz z peleryną, szara lub granatowa sukmana, niebieskie, szare lub granatowe spodnie w kratę (portki z klapą), kamizelka (westka) w kolorze spodni, a w święta czerwona; jedwabna, czerwona, wiązana na szyi w kokardę chustka, maciejówka. Kobiecy strój wyróżniał: czerwony stanik, koszula, pasiasty fartuch, niebieska, brązowa lub czerwona w kwiaty spódnica (keca), granatowe lub białe pończochy oraz żółty z czarną kokardą czepiec. Projekt stroju kociewskiego, czyli uproszczoną wersję rekonstrukcji Gajka, przygotowała w 1969 r. Anna Smolana. Strój ten został zaprezentowany przez Zespół Pieśni i Tańca „Kociewie” ze Starogardu Gdańskiego. Charakterystycznym jego elementem jest kamizelka damska z motywem choinki na przodzie w kolorze niebieskim, zielonym, czerwonym lub żółtym, zapinana na haftki albo wiązana kolorowymi wstążkami oraz wianek ze sztucznych kwiatów; zaś w stroju męskim niebieska kamizelka lub serdak oraz czerwona wstążka wiązana pod szyją. Ta wersja stroju jest powszechna wśród zespołów folklorystycznych i kół gospodyń wiejskich.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Na Kociewiu występowała architektura drewniana i gliniana. Chaty, ze względu na konstrukcję, można podzielić na: zrębowe i zrębowo-słupowe. Występowały także podcienia w formie szczytowej – pełnej, ze wspierającymi słupami i szczytowej – narożnikowej, z mniejszą liczbą słupów oraz płytkiej wnęki w ścianie wzdłużnej, osłaniającej chatę. Szczyty chałup szalowano we wzór romboidalny lub odwróconej jodełki, dekorowano sterczyny nadszczytowe (pazdury), wykonywano ażurowe okiennice i faliste ościeżnice. W zamożnych gospodarstwach znajdowały się drzwi lub nadprożazdobione kowalskimi gwoździami. Chaty gliniane miały drewnianą konstrukcję szkieletową wypełnioną gliną, a dachy kryte słomą, trzciną lub gontem. W pasie nadwiślańskim występowały zagrody typu holenderskiego na terpie (terenach zalewowych), gdzie budynki znajdowały się pod jednym dachem. W krajobrazie występowały wiatraki typu koźlak. Najstarszym typem układu wsi jest owalnica.
Zabytki materialne
Dawniej cieśle wiejscy trudnili się też budownictwem sakralnym. Zachował się jeden kościół drewniany z XVIII w. w Szczodrowie. Jest zbudowany z bali sosnowych zawęgłowanych zrębowo i odeskowanych na zewnątrz, posiada wieżę w konstrukcji słupowej.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Haft kociewski zanikł i dopiero w latach 60-tych i 70-tych XX w. podjęto próbę jego rekonstrukcji. Maria Wespa jako pierwsza przygotowała dwa wzorniki haftu kociewskiego (1978, 1985) na podstawie malatur ornamentów kwiatowych ze skrzyń wiannych i obserwacji sprzętów domowych z okolic Morzeszczyna. W hafcie stosowała osiem kolorów: czerwony, żółty, biały, zielony, brązowy, fioletowy, granatowy i pomarańczowy. Małgorzata Garnysz opracowała i wydała w 1982 wzornik haftu kociewskiego (szkoła pączewska). Wzory nawiązywały do zdobień sprzętów domowych i starych haftów. W jej pracach występuje 13 kolorów: biały, pomarańczowy, jasny brąz, ciemny brąz, czerwony, bordo, żółty, liliowy, fioletowy, różowy, zielony, jasny niebieski i średni niebieski. Współcześnie haft kociewski nanoszony jest na wiele przedmiotów użytkowych i gadżetów, a najpopularniejszym motywem jest modrak (chaber).
Dawniej szczególnie widoczne było malarstwo dekoracyjne, garncarstwo, kowalstwo, tkactwo i plecionkarstwo. Obecnie powszechne jest rzeźbiarstwo w drewnie, gdzie twórcy przedstawiają postaci świętych, scenki z życia Kociewiaków, kapele kociewskie, przyrodę i ptaki.
Tradycyjne kulinaria
Kociewiacy jedli głównie kasze, zboża, chleb razowy, ziemniaki i owoce runa leśnego. Wypiekali kołacz i purcle (bułki maślane), smażyli drożdżowe ruchanki, pómle (pączki) i piekli szneki z glancem (drożdżówki z lukrem). Spożywali zupy np. czarninę, zalewajkę, parzybrodę, zupę „nic”. Daniem wigilijnym były często tylko śledzie z ziemniakami, w bogatszych domach ryby, kapusta z grzybami, pierogi z kapustą, zupa z suszu owocowego, kluski z makiem, ryby. Na ministerialnej liście produktów tradycyjnych znajdują się min. fefernuski i grochowinki kociewskie, pieróg z gomółką, szandar kociewski, jagodzica, mermecka galaretka.
Inne wyróżniki
Powszechny jest ruch pielgrzymkowy. Najstarszym sanktuarium maryjnym jest Sanktuarium Matki Bożej Pomorza i Matki Jedności w Piasecznie, gdzie objawienia miały miejsce w średniowieczu. W Gorzędzieju nauczał i odprawiał mszę św. Wojciech podczas wędrówki do Prus, Dziś znajduje się tam jego sanktuarium.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
https://pomorskie.travel/artykuly/gwara-kociewska/
https://kociewianka.blogspot.com/p/sowniczek-kociewski.html
Obyczaje i obrzędy
http://strefahistorii.pl/article/6478-moje-wielkie-kociewskie-wesele
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://pomorskie.travel/artykuly/pomorskie-nieoczywiste-zywe-skanseny-z-kociewskiej-wsi/
Zabytki materialne
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://folklorysta.pl/haft-kociewski-konkurencja-dla-kaszub/
https://www.ruszajwdroge.pl/2016/01/haft-kociewski-prawie-zaginal.html
https://zgstl.pl/tworcy_ludowi/edmund-zielinski/
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Piotr Dziadul, Kamila Gillmeister, Kazimierz Ickiewicz, Michał Kargul, Krzysztof Korda, Małgorzata Kruk, Kociewie w pigułce, Gdynia–Tczew 2014.
- Vademecum Kociewskie. O tożsamości regionalnej Kociewia w zarysie. Dziedzictwo kulturowe, red. Lech J. Zdrojewski, Beata Graban, Zblewo 2020.
- Longin Malicki, Kociewska sztuka ludowa, Gdańsk 1973.
- Przemysław Kilian, Tradycje kociewskie w praktykach kulturowych wspólnoty gminy Morzeszczyn: ujęcie antropologiczne, Warszawa 2022.
- Józef Gajek, Struktura etniczna i kultura ludowa Pomorza, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk–Wejherowo 2009.
- Józef Łęgowski, Materiały etnograficzne z Pomorza Gdańskiego: Kaszuby, Kociewie, Powiśle, red. Krystian Zdziennicki, Magdalena Kargul, Michał Kargul, Gdynia 2021.
- Władysław Łęga, Okolice Świecia: materiały etnograficzne, Gdańsk 1960.
- Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, Katalog, cz. I i II, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.
- Bernard Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1 A-F, t. 2, G-Ń, t. 3 O-Ž, Wrocław 1980, 1985.
- Anna Weronika Brzezińska, Kamila Gillmeister, Kociewie igłą i nitką. Badania i promocja stroju oraz haftu jako dziedzictwa kultury ludowej regionu kociewskiego. Materiały do rekonstrukcji stroju ludowego, Tczew 2019.
