Dworek drobnoszlachecki z Trzebunia pow. Kościerski, lata 20-ste XIX w. Fot. Bartosz Stachowiak, Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach. www.muzeum-wdzydze.gda.pl
Kaszuby
Nazwa „Kaszubi” prawdopodobnie została wprowadzona przez plemię Słowian nadbałtyckich przybyłych na Pomorze w VI/VII w. Ich tereny rozciągają się na obszarach nadmorskich oraz Pojezierza Kaszubskiego. Jednak granice Kaszubów określane są bardziej przez ich język, kulturę i tradycje, niż przez granice administracyjne. Folklor kaszubski zachwyca różnorodnością pieśni obrzędowych, instrumentów i tańców, a tradycje pielgrzymkowe, pielęgnowane od wieków, wciąż przyciągają wiernych do sanktuariów i kalwarii. Już od XVII w. widoczne były tradycje pielgrzymowania do Kalwarii Wejherowskiej i Kalwarii w Wielu oraz sanktuariów w Swarzewie i Sianowie. Od 1981 r. wypływa też pielgrzymka łodziowa rybaków kaszubskich na odpust św. Piotra i Pawła w Pucku, a od 2003 r. wyrusza pielgrzymka łodziowo-piesza z Nadola do Żarnowca, na odpust św. Anny.
Tekst: Aleksandra Paprot-Wielopolska
Nazwa
Nazwa „Kaszubi” prawdopodobnie została wniesiona przez plemię Słowian nadbałtyckich przybyłych na Pomorze w VI/VII w. Najstarsza wzmianka jako „Cassubia” pochodzi z bulli papieskiej z 1238 r.
Terytorium
Kaszubi mieszkają na Pomorzu na terenach nadmorskich i Pojezierzu Kaszubskim. Granice mają charakter etniczno-kulturowo-językowy – „Kaszuby są tam, gdzie są Kaszubi”.
Osadnictwo
Można wskazać odmienności regionu ze względu na ukształtowanie terenu czy specyfikę osadniczą: obszar północny – nadmorski (Norda), środkowy – Szwajcaria Kaszubska, południowo-wschodni – Gochy, południowy – Zabory. W okolicach jezior Gardno i Łebsko mieszkali Słowińcy (Kaszubi zachodni).
Krótki rys historyczny
Kultura kaszubska ulegała germanizacji po I rozbiorze Polski. Kaszubi walczyli o tożsamość, jednak byli postrzegani przez władze niemieckie, jak i polskie za „narodowościowo niepewnych”. Konsekwencjami tego było zmuszanie ich do podpisywania niemieckiej listy narodowościowej w czasie II wojny światowej, a po jej zakończeniu poddano ich polonizacji.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwary kaszubskie są związane z dawnymi nadbałtyckimi dialektami wywodzącymi się z prasłowiańszczyzny w VIII/IX w. Dialekt pomorski różnicował się wewnątrz ze względu na topografię, granice administracyjne lub porządki kościelne. Gwary kaszubskie dzieli się na: archaiczne północne i gwary wschodnie, środkowe i południowe. Florian Ceynowa uznał kaszubszczyznę za język i dokonał jego systematyki jako języka pisanego – literackiego. Język kaszubski nauczany jest w szkołach i jest obecny w mediach.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Istnieje wiele pieśni obrzędowych dorocznych (szczodraki, kolędy, pieśni podczas ścinania kani, dożynkowe, zaduszkowe) i rodzinnych – weselnych i pustej nocy. Inne to pieśni powszechne, w tym nabożne, społeczne, biesiadne, dziecięce i ballady oraz religijne. Wśród instrumentów można wyróżnić obrzędowe: diabelskie skrzypce, burczybas, klekotki, terkotki, kołatki, basy kaszubskie i bazunę. Zespoły folklorystyczne i kapele ludowe do dziś wykorzystują je na scenie. Powszechnie gra się na akordeonie. Wśród tańców wyróżnia się: obrzędowe (koses i rëbôcczi tónc), związane z zawodami i pracą (szewc, òwczôrz, cepôrz, miotlarz, kowal), zabawy taneczne (nasza nënka, marëszka, òkrąc so wkół) i tańce popisowe (dzëk, koseder i wôłtok).
Obyczaje i obrzędy
W okresie adwentu, bożonarodzeniowym i noworocznym kolędowano. W Wigilię pojawiali się hałasujący i psocący kolędnicy, na których mówiono Gwiôzdka, Gwiżdże lub Paneszki. W noc sylwestrową psocono. W społecznościach rybackich maszopowie organizowali w karnawale dwie zabawy: maszopską i zszywiny – podczas pierwszej omawiano sprawy zawodowe, podczas drugiej zszywano sieci rybackie, a następnie świętowano. W Wielką Sobotę piekutowano (kołatano kołatkami). W wigilię św. Jana odbywało się ścinanie kani, czyli dokonywanie sądu nad złapanym ptakiem – uosobieniem grzechów i niepowodzeń mieszkańców wsi. Z obrzędowością rodzinną łączy się polterabend (polter), czyli tłuczenie szkła w wigilię ślubu o próg domu panny młodej, co ma zapewnić szczęście w małżeństwie.
Już od XVII w. widoczne były tradycje pielgrzymowania do Kalwarii Wejherowskiej i Kalwarii w Wielu oraz sanktuariów w Swarzewie i Sianowie. Na koniec mszy odpustowych odbywa się pokłon feretronów – pożegnanie pielgrzymów. Od 1981 r. wypływa też pielgrzymka łodziowa rybaków kaszubskich na odpust św. Piotra i Pawła w Pucku, a od 2003 r. wyrusza pielgrzymka łodziowo-piesza z Nadola do Żarnowca, na odpust św. Anny.
Strój
Strój kaszubski zanikł w połowie XIX w. i zachowało się niewiele źródeł na jego temat, a niektóre przekazują, że Kaszubi nosili się na czarno. Bożena Stelmachowska w 1959 r. opracowała stroje rolników, rybaków nadmorskich i podmiejskiej ludności. Jednak współcześnie znany strój kaszubski (w wersji świetlicowej) zupełnie odbiega od ich wyglądu. Kobiecy strój ma haftowany czepiec – złotogłów, haftowany srebrną lub złotą nicią serdak, białą koszulę z haftowanymi rękawami, haftowany fartuch, zieloną, granatową, czerwoną lub brązową spódnicę z dwoma naszytymi pasami, halkę, pantalony, pończochy i pantofle na obcasie. Męski strój zawiera: ciemnoniebieski kabat bez rękawów, pod nim koszulę i kamizelkę, czarny kapelusz z czerwoną wstążką, sztruksowe lub płócienne spodnie i wysokie czarne buty.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Powszechna była chëcz (drewniany dom) najczęściej o konstrukcji zrębowej z arkadowym podcieniem. Budowano ją z belek sosnowych łączonych na „jaskółczy ogon”. Podobną formę z podcieniem miały dworki drobnoszlacheckie. Później pojawiły się chëcze szerokofrontowe z wnęką z ozdobnymi kolumnami i balustradą. Dachy miały dwuspadowe, kryte słomą. Na środkowych i północnych Kaszubach budowano chëcze o konstrukcji szkieletowej, którą wypełniano gliną z sieczką lub powrósłami, ale i cegłami, a następnie tynkowano i bielono.
Zabytki materialne
We Wdzydzach w 1906 r. powstał pierwszy w Polsce skansen, który założyli Teodora i Izydor Gulgowscy. Zakupili pierwszą chëcz i gromadzili kolekcję obiektów związanych z kulturą regionu, w tym przedmioty wykonywane przez rękodzielników i rzemieślników, narzędzia i sprzęty gospodarskie. Dziś ich ideę kontynuuje Muzeum – Park Etnograficzny we Wdzydzach. Budownictwo i tradycje kaszubskie prezentowane są również w Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach i Zagrodzie Gburskiej i Rybackiej w Nadolu.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Haft kaszubski został wymyślony przez Teodorę Gulgowską na początku XX w. Wzory czerpała z mebli, ceramiki, haftowanych czepców, szat liturgicznych z kościoła w Żukowie i niemieckich czasopism dla kobiet. Hafciarstwo wśród kobiet miało poprawić ich sytuację ekonomiczną. Dziś najbardziej znane szkoły haftu to pucka, wdzydzka, wejherowska i żukowska. Rozwijają się też inne: borowiacka, bytowska, kartuska, klukowska, kościerska, słupska, tucholska, wielewska oraz haft czepcowy – złotogłowów/złotnic. Wzory haftu kaszubskiego pojawiają się na wielu przedmiotach użytkowych i gadżetach.
Rogarstwo związane było głównie z wytwarzaniem tabakier z rogu krowiego, a dziś ozdabia się je też srebrem. W Chmielnie od dziesięciu pokoleń rodzina Neclów rozwija garncarstwo. Ich wyroby cechuje siedem wzorów: różdżka bzu, mały i duży tulipan, lilia, gwiazda i wianek kaszubski, rybia łuska. Kaszubi specjalizowali się także w plecionkarstwie, tkactwie, rzeźbie ludowej i malarstwie na szkle.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia bazuje na zasobach morza, jezior, rzek i lasów. Pojawiają się potrawy ze śledzia, łososia, sielawy, owoców leśnych i grzybów, dziczyzny. Powszechne były potrawy z gęsi, czernina, żurek, zupa rakowa, kartofle ze śledziami, placki ziemniaczane (plińce). Przygotowywano desery, galaretki, leguminę, budynie i kompoty. Wypiekano ciasto drożdżowe z kruszonką, wafle, a na Nordzie sękacza. Na weselach spożywano frikas/ferkase, czyli gotowany ryż z kurczakiem z białym słodko-kwaśnym sosem. Żniwiarze pili napój z rozwodnionego soku ogórkowego z octem i cukrem. Kaszubi zajmowali się uprawą zbóż, roślin strączkowych i okopowych w tym ziemniaków, brukwi, rzepy, marchwi i cebuli. Dziś znana w całym kraju jest słodka w smaku truskawka kaszubska.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
http://skarbnicakaszubska.pl/kraina-kaszubska2/
Terytorium
https://zpe.gov.pl/a/atlas-dziejow-pomorza-i-jego-mieszkancow---kaszubow/DlDsbg6Mr
Osadnictwo
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
https://lot-sercekaszub.pl/jezyk/
http://pl.kaszubia.com/kultura/jezyk-kaszubski/
Folklor muzyczny, słowno- muzyczny i taniec
http://wspolnotapolska.org.pl/polskifolklor/e_book/ebook3_kaszuby.pdf
https://www.krebane.pl/muzyka-kaszubska/
https://audycjekulturalne.pl/muzyka-regionow-kaszuby/
http://szwajcaria-kaszubska.pl/multimedia/muzyka-kaszubska
Obyczaje i obrzędy
http://wspolnotapolska.org.pl/polskifolklor/e_book/ebook3_kaszuby.pdf
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
https://muzeumpuck.pl/zagroda-gburska-i-rybacka/
http://www.muzeum-wdzydze.gda.pl/
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://pomorskie.travel/artykuly/tabaka-i-rogarstwo/
https://ethnomuseum.pl/muzeum-dla-dzieci/blogmdd/kasz%D1%91bsczi-w%D1%91sziwk/
https://www.gminalinia.com.pl/kultura-i-sport/e-bok/
https://www.zukowo.pl/files/docs/szkoly_haftu.pdf
Tradycyjne kulinaria
https://lot-sercekaszub.pl/kuchnia-kaszubska/
https://zmyslykaszub.pl/kuchnia-kaszubska/
https://pomorskie-prestige.eu/kulinaria/kuchnia-kaszubska/
Inne wyróżniki
https://www.national-geographic.pl/artykul/kaszubski-poklon-czyli-czym-jest-taniec-feretronw
http://www.kalwariawejherowska.pl/
http://www.kaszubypolnocne.pl/strona-203-morska_pielgrzymka_rybakow.html
Literatura
- Józef Borzyszkowski, Antropologia Kaszub i Pomorza: badania, kultura, życie codzienne, Gdańsk 2010.
- Gniazdo gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury, red. Cezary Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2020.
- Jan Mordawski, Atlas dziejów Pomorza i jego mieszkańców – Kaszubów, Gdańsk 2017.
- Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, Katalog, cz. I i II, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.
