Żuławy

Nazwa regionu odnosi się do położenia i specyfiki żyznych gleb oraz porastającej go dawniej roślinności lub pochodzi od staropruskiego słowa „wyspa” – solov.

W skład obszaru wchodzą: Żuławy Gdańskie, Wielkie i Elbląskie. Nizinny teren, sięgający też poniżej poziomu morza, był zagrożony powodziami, co wymagało wykształcenia nowych form osadnictwa na przestrzeni wieków i umiejętności radzenia sobie z zagrożeniem powodziowym.

Krzyżacy prowadzili pierwsze prace melioracyjne, co pozwoliło na rozwój gospodarczy regionu.  W XVI w. przybyli osadnicy z Niderlandów – mennonici, którzy udoskonalili sieć hydrograficzną i wprowadzili własne techniki uprawy ziemi na terenach depresyjnych.

Po 1945 r. Żuławy weszły w skład tzw. Ziem Odzyskanych, z których wysiedlono przymusowo mieszkańców, głównie pochodzenia niemieckiego, i zasiedlono je osadnikami z Polski centralnej, południo-wschodniej, z Kresów Wschodnich oraz ludnością z akcji „Wisła”.

Gwara i folklor słowny

Nie wykształciła się tu gwara i folklor słowny jak w przypadku innych regionów Polski. Przed 1945 r. znaczna liczba ludności była niemieckojęzyczna, a część z nich posługiwała się też językiem dolnoniemieckim (Plattdeutsch). Na podstawie tego języka i holenderskiego tworzyły się lokalne wyrażenia gwarowe. Po 1945 r. nowi osadnicy przybyli z centralnych i południowo-wschodnich obszarów Polski i Kresów Wschodnich. Pojawili się też Ukraińcy z akcji „Wisła”, którzy  wnieśli tu język polski i ukraiński oraz jego lokalne i regionalne odmiany np. kresowe gładkie „ł” Polaków z Wileńszczyzny.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Źródeł i informacji na temat folkloru muzycznego i tanecznego na Żuławach jest niewiele, a większość z nich jest w języku niemieckim. Dawniej nie wykształciła się tutaj kultura ludowa funkcjonująca w sposób podobny do sąsiednich regionów, co mogło być spowodowane dużą zamożnością gospodarzy, którzy nie angażowali się w 'ludowe' zabawy. Podobnie mieszkańcy, głównie mennonici, trzymali się z dala od rozrywek. Po 1945 roku na Żuławach pojawił się folklor nowych osadników, którzy zaczęli organizować się w ramach tworzonych zespołów pieśni i tańca. Jednakże ich repertuar opierał się głównie na pieśniach z innych regionów Polski, czasami tworzono teksty piosenek inspirowane krajobrazem regionu lub na potrzeby uroczystości obrzędowych, np. wesela żuławskiego.

Obyczaje i obrzędy

Nieliczne opracowania na temat obrzędów wskazują, że łączyły się one głównie z wyznaniem mieszkańców: ewangelików, mennonitów i katolików. W XIX w. zachodziły procesy asymilacyjne i mennonici przejmowali część zwyczajów od ewangelików. Dzięki temu w ich domach pojawiła się m.in. choinka. Na Żuławach kolędowano już od adwentu, jednak kolędnicy nie przebierali się. W poranek wielkanocny czerpano wodę z rzek (Osterwasser), bo miała mieć właściwości lecznicze. Od 1945 r. święta kościelne i świeckie odbywają się tu podobnie jak w innych regionach Polski, np. podczas Wigilii rodziny katolickie dzielą się opłatkiem, a ukraińskie i łemkowskie, głównie wyznania greckokatolickiego, prosforą – pszennymi bułeczkami.

Strój

Nie wykształcił się strój regionalny o charakterze ludowym, choć niektórzy przekonują, że można byłoby utożsamiać go ze strojem noszonym przez mennonitów. Inni wskazują, że bliskość dużych ośrodków miejskich i zamożność chłopów żuławskich wpłynęły na to, że chętnie przejmowano wzorce mody miejskiej, a przez to nie powstał też haft regionalny. Po 1945 r. podjęto kilka prób stworzenia stroju regionalnego. Pierwszy powstał w 1969 r. na potrzeby Zespołu Pieśni i Tańca „Żuławy” z Nowego Stawu. Zawierał „haft żuławski” inspirowany wzorami z żuławskich polichromowanych mebli ludowych i tkanin. Strój miał wyglądem nawiązywać do tego z ziemi malborskiej. Drugi projekt stroju powstał w 2006 r. z inicjatywy instytucji kultury i samorządów. Zawiera on m.in. elementy haftu z pałką wodną na chuście kobiecej, a w swej kolorystyce nawiązuje do krajobrazu regionu – pól, łąk oraz w wersji męskiej do stroju ziemi malborskiej. Mimo tego społeczności nadal tworzą własne lokalne stroje.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Pośród rozbudowanej sieci rzek i kanałów tworzono poldery, wały oraz system śluz, jazów i terpy, aby mogły funkcjonować tu ludzkie osady i siedliska. Na Żuławach występuje wiele układów wsi, w tym: wsie zwarte (placowe, owalnicowe, ulicowe np. ulicówka wodna), wsie skupione (rzędowe np. rzędówka bagienna/na terpach, szeregowe np. szeregówka przywałowa, przysiółki) oraz osady rozproszone w formie zagród samotniczych i jednodworczych. Wśród tradycyjnych form budownictwa wyróżnia się tę związaną z osadnictwem olęderskim, gdzie zabudowa budynków miała trzy formy: podłużną, w której budynki znajdowały się pod jednym dachem, narożną i krzyżową. Na Żuławach budowano też domy mieszkalne z wystawką w formie podcienia, które występują w zabudowie zwartej i pojedynczo.

Zabytki materialne

W regionie znajduje się wiele zabytkowych kościołów gotyckich związanych jeszcze z czasami krzyżackimi. Dawniej krajobraz Żuław kojarzono z licznymi wiatrakami. Większość z nich służyła do odprowadzania wody z polderów, którym zagrażały podtopienia i powodzie. Mniej wiatraków służyło do przemiału zboża na mąkę. Wiatraki odpompowujące zastąpiły przepompownie parowe oraz rozbudowany system śluz, jazów i kanałów wodnych. W krajobrazie ważne miejsce zajmują też przedwojenne cmentarze – mennonickie i ewangelickie.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Rzemiosłami o szczególnym znaczeniu w regionie były: ciesielstwo, stolarstwo i budownictwo. Wiele domów i budynków gospodarczych posiadało szczyty, portale i werandy, które miały bogate zdobienia laubzekinowe wycinane w desce. Pojawiały się na nich motywy roślinne i zwierzęce, które wycinano cienką piłą tzw. lisią piłą lub laubzegą. Na uwagę zasługują również ornamenty i detale wykonywane w ramach stolarki drzwiowej i okiennej oraz ludowe polichromowane meble żuławskie. W domach żuławskich były też bogato zdobione piece wykonywane przez zdunów z kafli produkowanych w okolicznych zakładach ceramicznych. W wielu budynkach prywatnych i użyteczności publicznej znajdowały się zdobienia płytkami ceramicznymi – flizami sprowadzanymi z Holandii np. z Delft, które przedstawiają różne scenki rodzajowe lub krajobraz. Flizy malowane tlenkiem kobaltu po wypaleniu w piecu zyskiwały niebieską barwę. Trudniono się też plecionkarstwem i korzystano z młodych pędów wierzb porastających brzegi rzek i rowów.

Tradycyjne kulinaria

Na Żuławach jedzono obficie i tłusto, a sporą część posiłków stanowił nabiał i produkty mleczne. Było tu wiele łąk, na których wypasano bydło mleczne. W domach i w mleczarniach produkowano wysokiej jakości sery, m.in. Werderkäse czy Niederungkäse. Spożywano ryby słodkowodne i morskie, raki, wytwarzano wyroby mięsne np. kiełbasę mennonicką (Classena). Popularne były klopsy królewieckie (Königsberger Klopse), a wśród alkoholi machandel, czyli jałówcówka, której produkcję w 1776 r. rozpoczął mennonita Peter Stobbe. Na Żuławach pod koniec XIX w. rozwinęło się też cukrownictwo i zaczęto uprawiać buraki cukrowe. Z dodatkiem melasy z buraka cukrowego wypiekano tzw. pieprzowe orzechy (Pfeffernüsse). Po 1945 r. w pojawiły się potrawy kresowe, ukraińskie oraz z centralnych i południowo-wschodnich regionów Polski.

Terytorium

http://www.gdansk.rzgw.gov.pl/?mod=content&path=329,331

Osadnictwo

http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=zul&id=4

Rys historyczny

https://zulawy.infopl.info/region/historia-zulaw-wislanych

http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=zul&id=3

https://zph.org.pl/

Obyczaje i obrzędy

https://edukacja.muzeum.elblag.pl/zwyczaje-bozonarodzeniowe-na-zulawach-1-wigilia/

https://edukacja.muzeum.elblag.pl/zwyczaje-bozonarodzeniowe-na-zulawach-koledowanie/

https://edukacja.muzeum.elblag.pl/zwyczaje-bozonarodzeniowe-na-terenie-wspolczesnych-zulaw-wislanych-cz-3-psoty-sylwestrowe/

https://edukacja.muzeum.elblag.pl/wspolczesne-tradycje-wielkanocne-na-zulawach-wislanych/

Strój

https://docplayer.pl/67985120-Stroj-zulawski-jako-przyklad-tradycji-wytworzonej.html

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://petlazulawska.pl/2020/09/15/podcienie-i-laubzekiny-z-zulawskiej-krainy/

https://zulawywislane.blogspot.com/2012/12/budownictwo-zuawskie.html

http://www.zulawyimierzeja.org.pl/images/download/publikacje/Domy_zulawskie.pdf

https://docplayer.pl/2287722-Bogna-lipinska-zulawy-wislane-ochrona-i-ksztaltowanie-zabytkowego-krajobrazu.html

Zabytki materialne

https://www.ruszajwdroge.pl/search/label/zulawy

https://zabytek.pl/pl/wycieczki/235

https://pomorskie.travel/punkty-poi/cmentarz-mennonicki-w-stogach-malborskich/

https://zph.org.pl/userfiles/zphorgpl/file/wydawnictwa%20pdf/Delta%20Wisly.pdf

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://ceramikamalborska.pl/

Tradycyjne kulinaria

https://zulawskiesmaki.blogspot.com/2016/02/werderkase-ser-z-wielowiekowa-historia_6.html

https://www.malyholender.pl/

https://www.zlotaproporcja.pl/2023/07/26/gospoda-maly-holender-kuchnia-zulawska/

https://pomorskie.travel/artykuly/kuchnia-zulawska/

https://www.gdansk.pl/historia-gdanska/machandel-00,a,149445

Inne wyróżniki

https://petlazulawska.pl/

1. Aleksandra Paprot-Wielopolska, Żuławy i Powiśle. Kreowanie tożsamości lokalnych i regionalnych po 1989 roku, Warszawa 2018.
2. Aleksandra Paprot, Czy strój żuławski może być tradycyjny?, [w]: Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, Atlas Polskich Strojów Ludowych (Numer Specjalny), red. Anna Weronika Brzezińska, Mariola Tymochowicz, Wrocław 2013, s. 79–88.
3. Bogna Lipińska, Żuławy Wiślane. Ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Gdańsk–Nowy Dwór Gdański 2011.
4. Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994.
5. Marta Koperska-Kośmicka, Dom podcieniowy na Żuławach, Gdańsk 2020.
6. Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, red. G. Szcześniak, I. Ziętkiewicz, Gdańsk 2007.
7. Przemysław Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku, Gdańsk 2017.
8. Żuławy. Oswajanie krajobrazu kulturowego, red. Anna Weronika Brzezińska, Poznań–Pruszcz Gdański 2011.
9. Artur Wasilewski, Kulinaria żuławskie, Nowy Dwór Gdański 2015.
10. Żuławy Wiślane, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976.