Borowiacka drewniana chałupa (1820) z zakominkiem, kryta strzechą w miejscowości Niwki koło Legbąda, w sąsiedztwie akweduktu w Fojutowie (gmina Tuchola), 2018. Fot. Maria Ollick, Borowiackie Towarzystwo Kultury w Tucholi.
Borowiacy
W malowniczym krajobrazie Borów Tucholskich osiedlili się Borowiacy, potomkowie Kaszubów, otoczeni przez inne grupy etnograficzne, które wpłynęły na kształt ich kultury. Historia tej ludności sięga XIX wieku, kiedy to przymusowe osiedlenia oraz rozwój spółdzielczości kształtowały ich tożsamość. Ich życie było w dużej mierze związane z lasem, skąd pozyskiwano drewno do budowy domów i wytwarzanych przedmiotów, oraz zbierano owoce runa leśnego. Do dziś żywe są tradycje myśliwskie związane z polowaniami w lesie i wśród pól.
Tekst: dr Aleksandra Paprot-Wielopolska
Nazwa
Nazwa „Bory Tucholskie” określa zarówno region etnograficzny, kompleks leśny i Park Narodowy.
Terytorium
Zwarta grupa etniczna zamieszkuje środkowo-północną część Borów Tucholskich. Na północy sąsiaduje z Kaszubami, na wschodzie z Kociewiakami, na południu z Krajniakami, na zachodzie z Kosznajdrami i Zaborakami (południowymi Kaszubami).
Osadnictwo
Borowiacy są ludnością pomorską pochodzenia kaszubskiego, o słowiańskim rodowodzie. Wsie powstawały na wykarczowanych obszarach lasów prawdopodobnie w drugiej połowie XVII w. i zamieszkiwali je polscy katolicy i niemieccy protestanci (osadnicy). Tradycje kształtowały się na mało żyznym i lesistym obszarze borowiacko-tucholskim oraz mniej lesistym i bardziej urodzajnym obszarze kociewskim na Wysoczyźnie Świeckiej.
Krótki rys historyczny
Duże znaczenie miał Kościół katolicki i organizacje o charakterze spółdzielczym i samopomocowym, co pozwoliło na wzmocnienie polskiego charakteru regionu w drugiej połowie XIX w.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara borowiacka (gwary tucholskie) obok gwar krajniackich stanowi pas przejściowy między dialektami wielkopolskim i kaszubskim. Należy ona do wielkopolskiego zespołu dialektalnego i posługują się nią mieszkańcy powiatu tucholskiego, zachodniej części powiatu świeckiego i pogranicza tucholsko-starogardzkiego. W północnej części regionu mieszkają kaszubiący Borowiacy (Boracy). Gwara borowiacka, kociewska i język kaszubski mają wspólny rodowód. Brakuje w niej mazurzenia i udźwięczniającej fonetyki międzywyrazowej. Dawniej powszechne były tu porzekadła, przysłowia i zagadki.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Można wyróżnić kilka przyśpiewek w repertuarze zespołów folklorystycznych oraz pieśni i tańca np. polka borowiacka, od sanaczka do sanaczka, wilk i koza, baba, walcerek tucholski, mnietlarz, łożenił so stary kołodziej, pod boram. Niektóre zespoły wykonują też międzywojenne frantówki. Twórczość Borowiaków wyróżnia muzyka myśliwska i wieżowa praktykowana do dziś przez Zespół Sygnalistów Myśliwskich „Jenot” z Technikum Leśnego im. Adama Loreta w Tucholi.
Obyczaje i obrzędy
Tradycje roku obrzędowego były zbliżone do tych z innych części Polski. Pojawiali się tu
kolędnicy w okresie bożonarodzeniowym, psocono i wróżono w noc sylwestrową, topiono lub palono kukłę wizualizującą stary rok, a w karnawale pojawiały się korowody przebierańców. Natomiast w Poniedziałek Wielkanocny smagano gałązkami jałowca, wiosną obchodzono maik, a w noc świętojańską puszczano na wodzie wianki i ogniska. Praktykowano też tradycyjne metody odstraszania zwierząt szkodzącym uprawom w pobliżu lasów, np. poprzez wtykanie w ziemię kijów z hałasującymi przedmiotami. Do dziś żywe są tradycje myśliwskie związane z polowaniami w lesie i wśród pól – 3 listopada obchodzone jest święto patrona myśliwych – św. Huberta. W organizację uroczystych polowań i wieczornic angażują się koła łowieckie i instytucje zarządzające terenami leśnymi. Kultywowane są tradycje sokolnictwa i sygnałów leśnych.
Strój
Strój borowiacki nawiązywał wyglądem do regionów sąsiednich – Kaszub i Kociewia: miał stonowane, ciemne kolory inspirowane naturą. Męski strój charakteryzowała granatowa wołoszka – sukmana sięgająca do kostek, granatowe spodnie wpuszczane w wysokie buty, koszula z mankietami na guzik. Zimą zakładano czapki maciejówki. W kobiecym stroju występowały hafty, lecz tylko na rękawach bluzek i fartuszkach. Czepki – złotnice ozdabiano haftem żółtym lub złotym na denku, otok wykańczano koronkami i umieszczano dużą kokardę do wiązania pod brodą. Kobiety nosiły ciemne spódnice w odcieniach brązu czy stanik o kroju kamizelki. Obecnie członkowie zespołów folklorystycznych zakładają świetlicowe stroje borowiackie, które są stylizowane i posiadają bogatsze zdobienia haftem. We współczesnym hafcie borowiackim, czyli hafcie kaszubskim szkoły borowiackiej i tucholskiej występuje kolejno siedem i jedenaście kolorów o różnych odcieniach żółtego,
złotego i brązowego.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W budownictwie tradycyjnym wykorzystywano drewno z miejscowych lasów, niekiedy używano drewnianych łączników zamiast gwoździ, wykonywano drewniane zamki – tak budowano domy, zagrody i kościoły. Bogatszą chatę (budynek) wykonywano z ociosanych pni sosnowych i łączonych zrębowo. Charakterystyczna węgłówka miała często podcień na słupach (wystawkę umiejscawiano na rogu ściany szczytowej i na ścianie przedniej). Budowano też chaty w konstrukcji sumikowo-łątkowej. W późniejszych latach wykształciło się budownictwo ryglowe, w którym pola ścian wypełniano cegłą lub gliną na słomianej plecionce (szachulcu). Od końca XVIII w. upowszechniał się typ zagrody o zabudowie czworobocznej. Wsie borowiackie często były ogrodzone płotem, co miało chronić mieszkańców od istot demonicznych. Podział pól pojawił się w XVII–XVIII w. w postaci tzw. zadłużnic – 10-hektarowych długich pasów pól od granic wsi do lasu. Gospodarze otrzymywali 5 ha wykarczowanego terenu (tzw. trzecie pole), na którym później wznoszono domy i zagrody gospodarcze.
Zabytki materialne
Dawniej wznoszono wiele kościołów z drewna. Do dziś jednak nie zachowały się oryginalne świątynie na tym terenie. Jedyny drewniany kościół znajduje się w Muzeum – Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach Kiszewskich – to kościół pw. św. Barbary ze Swornychgaci. Borowiacy wznosili krzyże i kapliczki przydrożne, zwłaszcza przy obszarach leśnych, co miało też chronić ich przed złymi mocami. Popularne były kapliczki ze św. Janem Nepomucenem, św. Rochem i św. Rozalią.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Dawniej popularne było snycerstwo, w ramach którego wytwarzano najpotrzebniejsze sprzęty do domu i gospodarstwa. Wytwarzano skrzynie wianne – malowane zwykle na niebiesko lub czerwono w motywy roślinne, choć wcześniej występowały też skrzynie zielone w białe wzory. Wykonywano fajki i tabakierki – powszechne wśród osób pracujących na terenach leśnych, gdyż palony tytoń odstraszał insekty. Wśród rzemieślników wyróżniali się też wytwórcy mioteł, plecionkarze, garncarze i kowale. W chatach tkano i farbowano tkaniny naturalnymi barwnikami jak: jagody, cebula, igliwie sosnowe, kora dębowa, mlecze i jaskry.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia bazowała na owocach runa leśnego (grzybach, jagodach, malinach, borówkach, żurawinie), kaszy gryczanej, a później ziemniakach (bałabunach). Zbierano szczaw, lebiodę, orzechy laskowe, zioła. Na śniadanie jedzono zacierkę lub groch, na obiad dania zaprawiane żurem, na kolację spożywano prażnicę ze śrutu i wody, ziemniaki z kaszą lub zsiadłym mlekiem. Chętnie jedzono suszone na słońcu bryłki twarogu – gomółki. Później do zup zaczęto dodawać mąkę, mleko, maślankę i śmietanę. Powszechne były potrawy jednogarnkowe i różnego rodzaju kluski. Poławiano ryby i przyrządzano z nich smażone i gotowane potrawy, łapano raki. Spożywano alkohole: piwo, nalewki z leśnych owoców, wina własnego wyrobu. Wiosną wydobywano sok z brzozowych drzew. Z żołędzi wypalano kawę.
Inne wyróżniki
Ludność zajmowała się pozyskiwaniem drewna (wyrębem), karczunkiem i odnawianiem drzewostanu w lesie. W lasach sosnowych zajmowano się pędzeniem smoły i wypalaniem węgla z drewna liściastego. Wydobywano bursztyn, rozwijało się bartnictwo, a na jeziorach poławiano ryby.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://borytucholskie.net/borowiacy/
Terytorium
https://wczasypolskie.pl/bory-tucholskie-mapa-atrakcje-wypoczynek-agroturystyka
Osadnictwo
https://borytucholskie.net/borowiacy/
https://pnbt.com.pl/osadnictwo-349,965,545
Rys historyczny
https://borytucholskie.net/historia-borow/
https://pnbt.com.pl/historia_i_dziedzictwo_kulturowe-349
https://muzeum.tuchola.pl/category/aktualnosci/
Gwara i folklor słowny
https://borytucholskie.net/slownik/
Obyczaje i obrzędy
Strój
https://pnbt.com.pl/haft_kaszubski_i_borowiacki-349,967,545
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://etnoeko.wixsite.com/etnoeko/post/kraina-borowiakow-etnoswiat-borow-tucholskich
Zabytki materialne
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
http://www.lgd.borytucholskie.pl/pliki/folderkramiki.pdf
https://fabrykakultury.pl/assets/uploads/2019/10/WHK_BOROWIACKA.pdf
Tradycyjne kulinaria
https://smakiempomapie.pl/bory-tucholskie-i-atrakcje-kulinarne/
