Kujawy

Etymologia nazwy „Kujawy” nie jest do końca jasna. Wyraz kujawa oznaczał wiatr północny, wicher, ale też teren równinny narażony na pędy powietrza. Prawdopodobnie to znaczenie w połączeniu z warunkami przyrodniczymi panującymi na opisywanym obszarze wpłynęło na miano, jakim zaczęto określać ten teren.

Nazwa Kujawy po raz pierwszy pojawiła w 1136 roku w Bulli gnieźnieńskiej, gdzie wówczas określała jedynie obszar nadwiślański, natomiast od XIII wieku mianem Kujaw zaczęto określać również ziemię kruszwicko-włocławską. Nazwa krainy występuje w wielu późniejszych dokumentach średniowiecznych, w swoich kronikach odnotowuje ją chociażby Wincenty Kadłubek.

Kujawy położone są na Pojezierzu Wielkopolskim, w dorzeczu środkowej Wisły i górnej Noteci, gdzie zajmują obszar około 4,5 tys. km².^. Na północy graniczą z Pomorzem Gdańskim, na zachodzie z Wielkopolską, a na wschodzie z Mazowszem. Na północy – po prawej stronie Wisły – znajdują się ziemie dobrzyńska i chełmińska, które niegdyś uznawane były przez badaczy (m.in. Oskara Kolberga i Zygmunta Glogera) za część Kujaw, a współcześnie traktowane są jako odrębne regiony. Obecnie niemal cały obszar Kujaw wchodzi w obręb województwa kujawsko-pomorskiego, niewielkie fragmenty znajdują się w granicach województwa mazowieckiego (tereny między granicą województwa a Skrwą) oraz wielkopolskiego (Przedecz, Wierzbinek).

Tereny Kujaw w większości są równinne – nieliczne łagodne wzniesienia to pozostałości po występującym na tym terenie lodowcu, podobnie jak niemal sześćset jezior rynnowych, z których największym i najsłynniejszym jest Gopło. Równocześnie jest to jeden z najmniej zalesionych obszarów kraju.

Region może pochwalić się czarnoziemami, czyli jednymi z najlepszych gleb w Polsce, co sprawia, że gospodarka Kujaw ma charakter głównie rolniczy. Dodatkowo na terenie Kujaw wydobywa się sól kamienną i warzoną oraz wapienie. W kilku ośrodkach (Inowrocław, Ciechocinek, Wieniec-Zdrój) znajdują się lecznicze wody mineralne.

Żyzne gleby i źródła solne Kujaw sprzyjały rozwojowi osadnictwa. Najdawniejsze znaleziska archeologiczne na tym obszarze pochodzą z okresu mezolitu, później na ziemiach kujawskich odznaczyła się kultura łużycka, wejherowsko-krotoszyńska i celtycka. We wczesnym średniowieczu powstawały na tym terenie liczne grody (ośrodki administracyjno-gospodarcze) oraz klasztory (centra życia kulturalnego). Zachowane do dzisiaj budowle sakralne w Mogilnie, Kruszwicy, Strzelnie są jednymi z najpiękniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. W XIII wieku na Kujawach rozpoczęły się liczne lokacje wsi na prawie niemieckim. Szybko rozwijało się osadnictwo, a gęstość zaludnienia systematycznie rosła. Intensywny rozwój osadnictwa na terenie Kujaw spowodowany był również tym, że krzyżowały się tu ważne szlaki handlowe: szlak bursztynowy z okresu rzymskiego, wczesnośredniowieczny trakt ruski, a w XV wieku szlaki handlowe transportujące towary drogą wiślaną do Gdańska.

Pod koniec XVI wieku na Kujawach pojawiło się osadnictwo olęderskie, szczyt którego przypadł na wiek XVIII. Osadnikami byli Holendrzy (rzadziej Niemcy) opuszczający Niderlandy ogarnięte wówczas zamieszkami religijnymi; wielu z nich było menonitami (odłam protestanckiego ugrupowania anabaptystów). Zajmowali oni tereny przede wszystkim zalewowe i bagniste, co doprowadziło do wykształcenia nowego typu budownictwa zagrodowego. Koloniści zachowywali swoją religię, kulturę i obyczaje – w niektórych wsiach (głównie w powiecie aleksandrowskim) były one żywe jeszcze po II wojnie światowej.

Po 1918 roku większość dawnych osadników niemieckich wyjechała do Rzeszy, a na ich miejsce napłynęła ludność z Wielkopolski, Mazowsza i Małopolski, co przyczyniło się do rozbicia i osłabienia tradycyjnej kultury kujawskiej. Po zakończeniu II wojny światowej na teren Kujaw zaczęła przybywać ludność z Wołynia, Mazowsza i Lubelszczyzny. Niemal wszyscy mieszkający na Kujawach Żydzi zginęli w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.

W czasach przedchrześcijańskich w okolicach Gopła istniało znaczące centrum osadnicze, jednak źródła archeologiczne nie udzielają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, które ze słowiańskich plemion sprawowało nad nim kontrolę. Popularne przekonanie głosi, że byli to Goplanie – mający swoją stolicę w Kruszwicy, żyjący pod panowaniem legendarnego króla Popiela, którego – wedle historii podanej przez Galla Anonima – pożarły myszy.

W początkach państwa piastowskiego Kujawy połączone zostały z Mazowszem – wraz z ziemią chełmińską i dobrzyńską, a do końca XII wieku stanowiły większą część posiadłości mazowieckich książąt dzielnicowych. Odrębne księstwo kujawskie powstało w 1233 roku, a jego stolicą został Inowrocław. II połowa XIII wieku to dla Kujaw okres silnego rozbicia dzielnicowego, któremu kres położył Władysław Łokietek na początku XIV wieku.

W 1230 roku na pozostałościach dawnego grodu słowiańskiego powstało nowe miasto Toruń, które stało się główną siedzibą zakonu krzyżackiego. W 1280 roku Toruń został przyjęty do Hanzy, co zapewniło mu intensywny rozwój urbanistyczny i gospodarczy. Rosnąca potęga zakonu doprowadziła do ekspansji na sąsiednie tereny, a w latach 1327–1332 do konfliktu zbrojnego z Polską, w wyniku którego ziemie kujawskie nie tylko zostały znacząco spustoszone, ale też znalazły się pod panowaniem krzyżackim. Ponownie odzyskał je Kazimierz Wielki – w 1343 roku w Kaliszu został zawarty pokój, w którym Polska zrzekła się Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, w zamian za co Krzyżacy zwrócili Kujawy i ziemię dobrzyńską. Z polecenia króla zaczęły powstawać tam pierwsze murowane zamki w Kruszwicy, Bydgoszczy, Przedczu i Złotorii. W 1364 roku Kujawy wcielono do Królestwa Polskiego i podzielono na dwa województwa: brzesko-kujawskie oraz inowrocławskie. Podział ten utrzymał się aż do 1795 roku, a więc do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W pierwszych dekadach XV wieku powrócił konflikt polsko-krzyżacki, tym razem zakończony pomyślnie dla naszego kraju. W 1466 roku Toruń został wcielony do Prus Królewskich, gdzie dalej intensywnie się rozwijał, głównie dzięki handlowi zbożem; w tym czasie (dokładnie w 1473 roku) urodził się tam Mikołaj Kopernik. Toruń był wówczas miastem w znacznej mierze luterańskim – społeczności protestanckie funkcjonowały tam obok katolickich. W tym okresie Polska odzyskała też dostęp do morza, dzięki czemu ziemię kujawską zaczęły przecinać szlaki handlowe transportujące towary drogą wiślaną do Gdańska. Wzdłuż tej trasy rozwijały się kolejne miasta: Włocławek, Nieszawa, Solec, Bydgoszcz. W ten sposób późnośredniowieczne Kujawy stały się jedną z bogatszych i ważniejszych ekonomicznie ziem polskich cechującą się dobrze rozwiniętą gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą.

Od lat 20. XVII wieku datuje się stopniowy upadek gospodarczy Kujaw. Spowodowały go przetaczające się przez te tereny wojny polsko-szwedzkie oraz epidemie – wymusiły one zatrzymanie handlu i przyczyniły się do wyludnienia miast.

W 1772 roku po I rozbiorze Polski większa część województwa inowrocławskiego oraz zachodnia część brzesko-kujawskiego znalazły się pod panowaniem Prus. Dwie dekady później w wyniku drugiego rozbioru w obrębie Królestwa Prus znajdował się już cały obszar regionu. W gospodarce nastąpiło wówczas pewne ożywienie, na które miało wpływ oczynszowanie i uwłaszczenie chłopów oraz wprowadzenie do uprawy nowych roślin, przede wszystkim ziemniaków.

Po traktacie w Tylży w1807 roku oba województwa kujawskie znalazły się Księstwie Warszawskim, natomiast w 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Kujawy zostały podzielone pomiędzy Królestwo Polskie (tzw. Kujawy Kongresowe) i Królestwo Prus (tzw. Kujawy Pruskie, część Wielkiego Księstwa Poznańskiego). Na terenie Królestwa Polskiego znalazła się południowo-wschodnia część regionu oraz ziemia dobrzyńska, natomiast w granicach Królestwa Prus część północno-zachodnia z Inowrocławiem i Bydgoszczą. Podział ten, który przetrwał do I wojny światowej, wiązał się z odmiennie prowadzoną polityką społeczno-gospodarczą, co miało istotny wpływ na późniejsze zróżnicowanie regionu. Część pruska rozwijała się dynamiczniej: powiększano sieć dróg, budowano linie kolejowe, równocześnie jednak mieszkańcy podlegali zintensyfikowanym akcjom germanizacyjnym.

Po I wojnie światowej Kujawy znalazły się w obrębie granic Rzeczpospolitej: część należąca do Rosji w 1918 roku, zaś część należąca do Prus – dwa lata później. Do 1938 roku utrzymał się podział z czasów zaborów: zachodnia część regionu należała do województwa poznańskiego, a wschodnia do województwa warszawskiego. Dopiero reforma administracyjna z 1938 roku zjednoczyła Kujawy w obrębie województwa pomorskiego (zwanego „Wielkim Pomorzem”).

Podczas II wojny światowej prawie całe Kujawy (z wyjątkiem Bydgoszczy) zostały wcielone do III Rzeszy w granice prowincji Kraj Warty (Warthegau). W latach 1940–1945 w Inowrocławiu istniał obóz przesiedleńczy. Kujawskie wsie uległy w tym okresie znacznemu wyludnieniu – miejscową ludność wywożono na roboty, zmuszano do służby w zajętych przez Niemców gospodarstwach, niszczono też przejawy jej kultury materialnej.

W 1945 roku powołano w Toruniu Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, którego wykładowcami zostali głównie naukowcy z Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie.

Po II wojnie światowej Kujawy znalazły się w granicach województwa bydgoskiego, natomiast w 1975 roku podzielono je na część zachodnią (województwo bydgoskie) i wschodnią (województwo włocławskie). Od 1998 roku niemal całe Kujawy należą do województwa kujawsko-pomorskiego.

W zachodniej części regionu widoczne są kulturowe wpływy Wielkopolski, a we wschodniej – Mazowsza. Największe różnice kulturowe spowodowały zabory i podział terenu Kujaw pomiędzy Prusy i Rosję. Na tej podstawie dokonuje się też często podziału na Kujawy Zachodnie (in. Czarne) obejmujące obszar zaboru pruskiego ze stolicą w Inowrocławiu oraz Kujawy Wschodnie (in. Białe) obejmujące obszar zaboru rosyjskiego ze stolicą we Włocławku.

Główną grupą etnograficzną regionu są Kujawiacy, którzy posiadają własną gwarę (kujawską dialektu wielkopolskiego), strój, zdobnictwo, pieśni i tańce. Podgrupą Kujawiaków są Borowiacy Kujawscy żyjący na terenie Sompolna, Brdowa i Przedcza, których kultura została wykształcona w oparciu o kolonizację leśną.

Charakterystycznym przykładem materialnej kultury ludowej jest haft kujawski, którego główną cechą jest stosowanie krótkich ściegów (takich jak sznureczek, kładziony, dziureczkowy) oraz ornamentyki roślinnej. Z kujawskich obrzędów weselnych wywodzi się kujawiak – trójmiarowy taniec ludowy wykonywany wspólnie przez kobiety i mężczyzn. Do unikalnych tradycji tego terenu należą: orszak kozy zapustnej chodzący w ostatnim dniu karnawału oraz dyngusowe przywołówki, podczas których kawalerowie układają pochlebne lub krytyczne rymowanki na temat panien. Region może także pochwalić się wieloma przykładami dziedzictwa kulinarnego.

Hasło: Kujawy [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kujawy

Hasło: Kujawiacy [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kujawiacy

Agnieszka Ewa Piotrowska, Kujawy historia regionu, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=kujawy-historia-regionu2

Towarzystwo miłośników Kujaw, http://www.tmkradziejow.pl/

Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, https://www.kpodr.pl/przedsiebiorczosc/produkty-tradycyjne-z-pomorza-i-kujaw/

Jan Czapla, Kujawy. Opis Kujaw pod względem historycznym, geograficznym, rolniczym i przemysłowo-handlowym, Poznań 1929.

Bożena Degórska, Transformacja krajobrazu wschodnich Kujaw w kontekście zmian użytkowania ziemi i osadnictwa (1770–1970), Warszawa 2015.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 3: Kujawy cz. I, Wrocław-Poznań 1962.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 4:  Kujawy, cz. II, Wrocław-Poznań 1962.

Adam Kosecki, Miasta kujawskie w średniowieczu. Lokacje, ustrój i samorząd miejski, Kraków 2018.

Sławomir Łaniecki (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Doświadczenie, stan obecny, perspektywy, Bydgoszcz 2014.

Zbigniew Podgórski, Region Kujawsko-Pomorski, Warszawa 1999.

Roderyk Lange, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, Folklor Kujaw, Poznań 2001.

Hanna Szczechowicz, Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w II Rzeczypospolitej. Administracja, gospodarka, życie społeczno-polityczne, szkolnictwo 1918–1928, Włocławek 2013.

Wanda Szkulmowska, Ziemia rodzinna to Kujawy, Bydgoszcz 2006.

Michał Targowski, Andrzej Pabian (red.), Olędrzy – osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, Toruń 2016.