Małopolska

Pierwsze odnotowanie nazwy Małopolska (łac. Polonia Minor) miało miejsce w 1411 roku, zaś w 1493 roku określenie to pojawiło się oficjalnie w statucie piotrkowskim króla Jana Olbrachta. Celem powstania nazwy było odróżnienie tej części państwa od Wielkopolski (łac. Polonia Maior). Przedrostek minor odczytywać można zarówno w znaczeniu dosłownym („mniejsza”), jak i przenośnym („młodsza, nowa”).

W skład regionu historycznej Małopolski wchodziły tereny trzech ziem: krakowskiej, sandomierskiej i lubelskiej, które pokrywały się z obszarami województw I Rzeczypospolitej: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego. Tak zakreślone granice terytorialne tego regionu odnaleźć można w pracach renesansowego historyka Marcina Kromera czy barokowego pisarza Szymona Starowolskiego. Niekiedy do Małopolski zaliczano również ziemie siewierskie oraz spiskie. Tak rozumiana Małopolska na wschodzie graniczyła więc z Rusią Czerwoną, na zachodzie ze Śląskiem, na północy z Mazowszem, a na południu z imperium Habsburgów – była to zarazem granica Rzeczypospolitej. W czasach przedrozbiorowych Małopolska nie stanowiła więc jednostki podziału administracyjnego, a obszar geograficzny posiadający cechy na tyle zbliżone, że stosowano jego nazwę zarówno w aktach urzędowych, jak i w języku potocznym.

Tak zakreślony teren charakteryzował się olbrzymią różnorodnością geograficzną, w jego skład wchodziły bowiem tereny górzyste (Tatry, Beskidy), wyżynne (Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Lubelska) i nizinne (Dolina Wisły). Jego zasoby naturalne były urozmaicone, a gospodarka miała charakter zarówno przemysłowo-górniczy, jak i rolniczo-hodowlany. Szczególnie znane stały się kopalnie soli w Bochni i Wieliczce oraz siarki w Swoszowicach (obecnie wydobywanej w celach leczniczych na potrzeby funkcjonującego tam od XIX wieku uzdrowiska).

Opisany wyżej kształt terytorialny Małopolski funkcjonował do końca XVIII wieku, później po zaborach uległ rozbiciu. Niemal cały obszar regionu przejęła Austria, a po 1815 roku część północna weszła pod panowanie Rosji w ramach powołania Królestwa Polskiego. Małopolska zaczęła być utożsamiana z Galicją. Stan ten utrzymał się do czasów II Rzeczypospolitej, wówczas to obszar historycznej Małopolski podzielono na województwa: krakowskie, kieleckie i lubelskie, lecz tylko pierwsze z nich określano mianem Małopolski Zachodniej; Małopolskę Wschodnią stanowiły województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Po II wojnie światowej zachodnia część pozostała w granicach kraju, zaś wschodnia znalazła się na terytorium Ukrainy.

Reforma administracyjna z 1999 roku doprowadziła do utworzenia województwa, które otrzymało nazwę „małopolskie”, jednakże jego granice nie pokrywały się z historycznymi terytoriami małopolskich ziem. Nowe województwo pokryło większą część dawanej ziemi krakowskiej, niewielki fragment sandomierskiej, a także Spisz i Orawę. Pozostałe ziemie dawnej Małopolski znalazły się natomiast w obrębie województw: lubelskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego, łódzkiego, mazowieckiego i śląskiego. Współcześnie zanika świadomość na temat regionów historycznych z czasów I Rzeczypospolitej, a określenie „Małopolska” powszechnie utożsamiane jest z terenem obecnego województwa.

Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Małopolski pochodzą z plejstocenu i wiążą się z bytnością na tym terenie neandertalczyków. Pod koniec paleolitu około 35 tys. lat temu pojawił się tam natomiast homo sapiens. W kolejnych tysiącleciach na ziemiach południowej Polski istniało wiele neolitycznych kultur: kultura ceramiki wstęgowej rytej, lendzielska, malicka czy badeńska. Na początku epoki brązu, na podłożu kultury ceramiki sznurowej powstała kultura mierzanowicka; na czas środkowej i młodszej epoki brązu oraz okres halsztacki epoki żelaza przypada z kolei rozwój kultury łużyckiej. Od I w. p.n.e. do początku wielkiej wędrówki ludów w V w. n.e. obszary Małopolski zamieszkiwała kultura przeworska.

W okresie wczesnosłowiańskim tereny w dorzeczu górnej Wisły oraz Sanu zamieszkiwały plemiona Wiślan i Lędzian, którzy budowali tam swoje grody i tworzyli pierwsze organizmy państwowe. W epoce piastowskiej osadnictwo rozwijało się przede wszystkim w okolicach Krakowa (będącego stolicą kraju i siedzibą królów), w późniejszych wiekach również w pobliżu Sandomierza i Lublina. Znaczący wpływ na osadnictwo miały przecinające Małopolskę szlaki handlowe: drogi ruskie ze wschodu na zachód i północ oraz trakty prowadzący z Węgier, Czech i Moraw w kierunku Bałtyku. XVI i XVII wiek to dla Małopolski również okres zwiększonej różnorodności narodowej – unia z Wielkim Księstwem Litewskim i związany z nią rozkwit handlu sprawił, że na ziemie te zaczęli napływać przedstawiciele Ormian, Greków, Francuzów, Holendrów i Anglików.

Schyłek wieku XVIII rozpoczął przemiany w zakresie struktury ludnościowej Małopolski, które powodowane były przede wszystkim polityką prowadzoną przez zaborców. Historyczne terytorium regionu uległo rozbiciu, z czasem zaczęły się wykształcać nowe znaczące ośrodki miejskie i gospodarcze, m.in. Kielce i Częstochowa. Po 1945 roku teren dawnej Małopolski pozostał w granicach Polski, jednakże wydarzenia II wojny światowej odbiły się na strukturze ludnościowej, zwłaszcza w tych miastach, gdzie znaczny procent mieszkańców stanowili Żydzi.

Szczegółowe dzieje Małopolski z czasów przedchrześcijańskich nie są znane, wiadomo jednak, że pod koniec VIII wieku tereny te zamieszkiwane były przez plemiona zachodniosłowiańskie –  Lędzian i Wiślan. Lędzianie zajmowali tereny w okolicach Sandomierza, natomiast głównym grodem Wiślan był najprawdopodobniej Kraków. Z tego okresu pochodzą słynne krakowskie kopce – Krakusa i Wandy. W X wieku obszar znalazł się pod panowaniem dynastii Piastowskiej – z Krakowa utworzono wówczas siedzibę biskupstwa, a w 1039 roku – stolicę Polski.

Gdy w 1138 roku po śmierci Bolesława Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice, ziemia krakowska weszła w skład dzielnicy senioralnej, a więc tej, którą miał otrzymywać najstarszy książę. Na początku w jej granicach znalazło się również księstwo sandomierskie, ale po kilkunastu latach zostało wydzielone na rzecz kolejnego syna (Henryka Sandomierskiego). Zasada senioratu nie była jednak realizowana, władzę w dzielnicy senioralnej sprawowali również młodsi synowie królewscy. Po pewnym czasie w wyniku konfliktów i kolejnych przejęć władzy ziemie krakowska i sandomierska zjednoczyły się pod rządami Kazimierza Sprawiedliwego oraz jego potomków i zaczęły funkcjonować jako polityczna całość. W takiej formie weszły w skład ponownie jednoczącego się państwa polskiego, w którym stanowiły jego podstawowy (obok Wielkopolski) trzon, do którego dopiero z biegiem czasu dołączane były kolejne ziemie. W 1474 roku z województwa sandomierskiego wyodrębnione zostało województwo lubelskie (z ziemią łukowską) – od tej chwili można mówić o trzech ziemiach tworzących obszar Małopolski. Do województwa krakowskiego na przełomie XV i XVI wieku włączono jeszcze terytoria księstw zatorskiego i oświęcimskiego.

Koronacja Władysława Łokietka, władcy, który zakończył okres rozbicia dzielnicowego, odbyła się w 1320 roku w katedrze wawelskiej. Odtąd do1734 roku miejscem koronacji polskich królów był właśnie Kraków. Kolejni władcy jeszcze umocnili pozycję Krakowa jako miasta monarszego, przyczyniając się do jego rozrostu i rozkwitu. Duże znaczenie dla prestiżu Krakowa miało wydanie przywileju fundacyjnego Akademii Krakowskiej w 1364 roku przez Kazimierza III Wielkiego. Zahamowanie rozwoju Krakowa i spadek jego rangi nastąpił w 1609 roku, kiedy to Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski do Warszawy.

W czasach średniowiecznych również Sandomierz pełnił dość znaczące miejsce na mapie. W 1191 r. książę Kazimierz II Sprawiedliwy ufundował tam kapitułę kolegiacką, w skład której wchodziły takie znane postacie jak Wincenty Kadłubek czy Jan Długosz. W połowie XIV wieku Sandomierz musiał zostać odbudowany po najeździe litewskim i wielkim pożarze – wzniesione wówczas gotyckie budowle (kościoły, bramy, ratusz, zamek) są obecnie jednymi z najpiękniejszych zabytków architektury gotyckiej.

Stolica trzeciej z ziem tworzących historyczną Małopolskę – Lublin we wczesnym średniowieczu był istotnym punktem na mapach administracyjnych i handlowych z racji swojego przygranicznego położenia. Przełomowym momentem dla jego rozwoju była jednak unia polsko-litewska z 1385 roku. Lublin znalazł się wówczas na szlaku łączącym stolice dwóch państw jagiellońskich – Krakowa i Wilna, dzięki czemu pełnił rolę jednego z najświetniejszych ówczesnych ośrodków miejskich. W 1569 roku na zamku w Lublinie została zawarta unia polsko-litewska. Złoty wiek Lublina zakończyły XVII-wieczne wojny ze Szwecją.

Dzieje Małopolski jako odrębnego regionu historycznego kończą się wraz z nadejściem zaborów. W 1772 roku leżące na prawym brzegu Wisły tereny województw krakowskiego i sandomierskiego przeszły pod panowanie Austrii, stając się elementem Galicji. Lewobrzeżne części tych regionów wraz z województwem lubelskim pozostały w granicach Rzeczypospolitej jeszcze do 1795 roku; po tej dacie również zostały przejęte przez Austrię. Dwie dekady rozdzielenia małopolskich ziem odbiły się jednak na życiu społecznym, gdyż zaborcy na przejętych przez siebie terenach już w latach 70. XVIII wieku zaczęli wdrażać szeroko zakrojone reformy, zwłaszcza agrarne (tzw. reformy józefińskie). Miasta, które znalazły się w strefach granicznych, głównie Kraków i Sandomierz zostały zmarginalizowane, a ich potencjał nie był wykorzystywany.

Ziemie zajęte przez Austrię podczas III rozbioru w 1809 roku weszły w skład Księstwa Warszawskiego, ponownie zostały więc odłączone od południowej części regionu. Część ta (powiększona 1846 roku o Wolne Miasto Kraków) pozostawała we władaniu Austrii aż do 1918 roku. Część północna z kolei w 1815 roku weszła w skład Królestwa Polskiego powiązanego w ramach unii personalnej z Imperium Rosyjskim. Sytuacja polityczno-społeczna obu części dawnej Małopolski kształtowała się od tej pory odmiennie, a dotychczasowe rozumienie nazwy tego regionu powoli się zacierało – Małopolska zaczęła być utożsamiana z Galicją.

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej nie odwoływał się do granic przedzaborowych, a późniejszych. Nawiązując do granic dawnego zaboru austriackiego, wyodrębnione po odzyskaniu niepodległości województwo krakowskie zaczęło być nazywane Małopolską Zachodnią (w miejsce dawnej Galicji Zachodniej), podczas gdy za Małopolskę Wschodnią (w miejsce dawnej Galicji Wschodniej) uznano województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie.

W latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski pokrywających się w pewnej mierze z historyczną Małopolską powstawał ł Centralny Okręg Przemysłowy (COP) – jedno z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej, którego celem była rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a w ten sposób zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski. Realizacja tego projektu znacznie wpłynęła na strukturę społeczną regionu.

W okresie II wojny światowej tereny Małopolski weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa, a większość miast stała się obszarem aktywnej działalności konspiracyjnej i partyzanckiej.

Po wojnie historyczna Małopolska podzielona została między południowo-wschodnie województwa. W roku 1999 powołano do życia województwo małopolskie, które choć odwołuje się do dawnej nazwy, zawiera w sobie jedynie niewielki fragment ziem określanych tym mianem w czasach I Rzeczypospolitej. W powszechnej świadomości nazwa „Małopolska” odnosi się do terenu współczesnego województwa. Biorąc jednak pod uwagę przemiany społeczne, gospodarcze i polityczne, jakie miały miejsce w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach, można stwierdzić, że współczesna Małopolska wykształciła własną tożsamość i poczucie kulturowej odrębności.

Źródła historyczne i etnograficzne dotyczące kultury ludowej między wiekiem XII a XVIII (a więc w czasie istnienia Małopolski jako właściwego regionu historycznego) są dość skąpe. Z pewnością jednak już wówczas funkcjonowały na tym terenie grupy etnograficzne, których folklor przetrwał do dzisiaj. W okolicach Krakowa byli to Krakowiacy, przy południowej granicy Górale karpaccy (Podhalańscy, Sądeccy, Zagórzańscy), a pomiędzy nimi regiony lachowskie (Lachy Limanowskie, Lachy Sądeckie). W widłach Wisły i Sanu na terenach dawnej Puszczy Sandomierskiej funkcjonowali Lasowiacy, a na terenach Wyżyny Sandomiersko-Opatowskiej Sandomierzacy. Grupę, która zamieszkiwała środkową i południową cześć historycznego województwa lubelskiego, określa się natomiast Lubliniakami; wśród nich pewną odrębnością charakteryzuje się podgrupa biłgorajska. W XV wieku we wschodniej części województwa krakowskiego zaczęło pojawiać się osadnictwo rusko-wołoskie (Łemkowie).

Wszystkie wyżej wymienione grupy różniły się między sobą gwarą, strojem, folklorem muzycznym oraz obrzędowością, jednakże z powodu częstych zmian granic i zwierzchnictw politycznych na tym terenie, ich kultura ulegała rozmaitym przeformułowaniom, poddając się zewnętrznym wpływom kulturowym.

Mariusz Jabłoński, Małopolska jako region historyczny, http://szlakimalopolski.pl/2019/08/05/malopolska-jako-region-historyczny/

Małopolska regiony, regionalizmy, małe ojczyzny, https://www.malopolska.org/roczniki.html

Arkadia Firma Archeologiczna, https://nadzory-archeologiczne.pl/dzieje-miast/wojewodztwo-malopolskie/krakow/

Hasło: Małopolska [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ma%C5%82opolska

Lublin miasto inspiracji, https://lublin.eu/turystyka/poznaj-lublin/historia-miasta/

ArcheoAtlas Archeologiczny Atlas Małopolski, https://archeologicznyatlas.pl/pl/odkrywaj-online

https://dziejekrakowa.pl/index.php/historia.html

https://www.etnozagroda.pl/

Celina Bobińska (red.), Kraków i Małopolska Przez Dzieje. Studia i Szkice Profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1970.

Franciszek Bujak, Studia nad osadnictwem Małopolski, Poznań 2001.

Władysław Ćwik, Jerzy Reder, Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.

Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski. W tekście 63 autentycznych rycin, Kraków 1903.

Kazimierz Górka, Znaczenie małopolski jako krainy historycznej oraz regionu gospodarczego, „Studia Ekonomiczne”, nr 1, 2018.

Maciej Pawlicki, Polonia Minor, „Studia Małopolskie” nr 1, 1997.

Tadeusz Szczepanik, Województwo kieleckie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Warszawa 1967.