Region Biłgorajski

Nazwa regionu biłgorajskiego pochodzi od ośrodka regionu – Biłgoraja.

Region położony jest na południowo-zachodniej Lubelszczyźnie, na pograniczu obecnych województw lubelskiego i podkarpackiego. Można przyjąć, że pokrywa się on z obecnym powiatem biłgorajskim, częścią powiatów krasnostawskiego i zamojskiego.

Historia Biłgoraja sięga XVI wieku. Region leży na styku historycznego osadnictwa polskiego i ruskiego. Od XVI wieku do II wojny światowej w miasteczkach regionu zamieszkiwali Żydzi trudniący się handlem i rzemiosłem.

W czasach zaborów region znajdował się w Imperium Rosyjskim i należał do najuboższych obszarów dawnej Rzeczypospolitej. Brak dróg, kolei żelaznej i przemysłu utrudniał rozwój. Duże obszary leśne (Puszcza Solska) i niezbyt dobra ziemia nie sprzyjały rozwojowi rolnictwa. Część ludności podejmowała różnego rodzaju zajęcia rzemieślnicze, jak wyrób sit (Biłgoraj), dzięki czemu sytuacja ekonomiczna niektórych rodzin była lepsza. Znaczna część  mieszkańców regionu żyła jednak w biedzie i poniekąd w izolacji. Ta sytuacja wpłynęła na kształt odrębnej kultury ludowej Regionu Biłgorajskiego.

Gwara i folklor słowny

Region Biłgorajski według Leona Kaczmarka, Jerzego Bartmińskiego i Jana Mazura znajduje się na obszarze gwar małopolskich, głównie zamojskiego zespołu językowego, a od północy na niewielkim obszarze lubelskiego zespołu językowego. Biłgorajscy sitarze (osoby trudniące się wyrabianiem i sprzedawaniem sit) posługiwali się własną tajną gwarą środowiskowo-zawodową (np. beroń – piwo, cegła – sito, kiner – chleb, motyl – paszport, repik – złodziej).

Współcześnie pisarstwem ludowym zajmują się m.in. członkowie Stowarzyszenia Twórców Ludowych: Władysława Głodowska (Radzięcin) – autorka licznych wierszy, swoją twórczość publikowała w kilku antologiach poezji ludowej, wydała również samodzielny tomik; Władysław Koczom (Gorajec) – debiutował w 1975 roku, pisze wiersze z nurtu liryki refleksyjnej, wydał trzy własne tomiki poetyckie, publikował w wielu regionalnych ogólnopolskich czasopismach oraz w licznych antologiach poetyckich.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Charakterystycznym, strunowym instrumentem ludowym omawianego obszaru była suka, budową przypominająca skrzypce (suka trzymana jest w pozycji pionowej). Używana była jeszcze w XIX-wieku (co poświadczają zapisy etnograficzne z tego czasu), później pamięć o niej zanikła. O jej pochodzeniu i stopniu rozpowszechnienia nie ma żadnych pewnych danych. Prawdopodobnie na instrumencie tym grano w okolicach Biłgoraja oraz Janowa Lubelskiego. Do czasów współczesnych nie przetrwał żaden oryginalny egzemplarz suki. W latach 90. XX wieku instrument ten został zrekonstruowany i jest współcześnie wyrabiany oraz używany.

Obyczaje i obrzędy

Charakterystyczne dla omawianego regionu były zwyczaje sitarskie. Sitarze wczesną wiosną wyruszali z gotowymi sitami i przetakami, często udając się w dalekie strony w celach handlowych. Temu wydarzeniu, zapowiadającemu długą nieobecność mężów, ojców i braci, towarzyszyło uroczyste żegnanie i częściowe ich odprowadzanie przez społeczność lokalną, zwane żałosnym. Sitarze wracali jesienią, kiedy to byli uroczyście witani przez mieszkańców miasta, a czas ten określano radosnym. Współcześnie wspomniane zwyczaje sitarskie są rekonstruowane na potrzeby lokalnych wydarzeń kulturalnych.

Strój

Strój biłgorajski to ubiór bardzo skromny, o prostych, archaicznych krojach i niemal w całości wykonany z tkanin samodziałowych. Przestano go powszechnie nosić już w okresie międzywojennym, a II wojna światowa doprowadziła do prawie zupełnego jego zarzucenia. Na strój męski przeznaczano samodziały wełniane i lniane, na kobiecy natomiast prawie wyłącznie lniane. Ogólnie w ubiorze tym dominują dwie podstawowe barwy: w stroju męskim są to biel i brąz, w kobiecym – biel. Zdobienia mają przede wszystkim kolor czerwony, czarny i niebieski, niekiedy granatowy, sporadycznie zaś zielony.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na południu Lubelszczyzny, na całym obszarze powiatu biłgorajskiego i południowo-zachodnim skrawku powiatu zamojskiego powszechny był typ chałup, który ze względu na swój zasięg występowania można nazwać typem chałupy biłgorajskiej. Chałupy te budowane były z grubych półbali (opołów), często z bali okrągłych (okrąglaków), zwęgłowanych w narożach na obłap, z wydatnymi ostatkami. Przykrywano je wysokimi dachami czterospadowymi, przy czym często zdarzało się, że dach był przeszło dwa razy wyższy od widocznej części zrębu (dach sztorcowy). Dachy pokrywane były strzechami, z reguły w ten sposób, że dolna część przy okapie o wysokości do 1 metra, niekiedy do 1/3 wysokości połaci, pobita była deskami (szar, dach podkasany). Strzechy często były schodkowane. W okolicach leśnych były też chałupy z dachami pokrytymi deskami (dachy dranicowe). Cechą charakterystyczną chałup biłgorajskich jest ich występowanie dawniej we wszystkich wsiach omawianego obszaru, bez wpływów regionów sąsiednich i bez oddziaływania wzorów małomiasteczkowych.

Zabytki materialne

W Biłgoraju, nad rzeką Białą Ładą, znajduje się zabytkowy zespół młyński. W jego skład wchodzą XIX-wieczne budynki – spichlerz oraz tzw. chałupa młynarza. W spichlerzu  zorganizowano ekspozycje o charakterze etnograficznym. Przy ulicy Nadstawnej zlokalizowana jest natomiast zabytkowa zagroda sitarska. Stanowi ją zespół drewnianych, zwartych zabudowań, charakterystycznych dla XIX-wiecznego Biłgoraja, w tym dom, pochodzący z 1810 roku i późniejsze czasowo budynki inwentarskie. W pomieszczeniach budynku mieszkalnego znajduje się pracownia z wystawą dotyczącą wyrobu sit, w izbie mieszkalnej zaś prezentowane jest umeblowanie, kuchnia z piecem i kredensem kuchennym, a także stroje ludowe. W całym regionie znajduje się ponadto duża liczba kapliczek i krzyży przydrożnych, m.in. w miejscowościach Józefów, Frampol, Korytków Duży, Potok Górny.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

W Biłgoraju, zaraz po jego założeniu w XVI wieku, pojawili się sitarze – rzemieślnicy wyrabiający sita i przetaki. Teren, który rozpościerał się wokół miasta był bagienny i lesisty, dostarczał im więc potrzebnych surowców na łuby (cienkie deseczki służące do wyrobu obręczy sita). Sitarze stanowili najliczniejszą grupę zawodową Biłgoraja. Zawód ten korzystnie wpłynął na stan majątkowy zajmujących się nim osób.

Twórczość ludowa na terenie Biłgorajskiego ma długą tradycję. Wraz z upływem czasu uległa ona istotnym przeobrażeniom, zachowując jednak pewną odrębność: oszczędność i powściągliwość środków wyrazu artystycznego. Według spostrzeżeń etnografów, XIX-wieczna rzeźba ludowa w drewnie, a także zdobnictwo krzyży i kapliczek przydrożnych należą do czołowych osiągnięć artystycznych w skali kraju. W drugiej połowie XX wieku rzeźbą w drewnie zajmowali się m.in. Andrzej Siek i Jan Marzec. Rzeźbą kamienną zaś Adam Grochowicz. Garncarze biłgorajscy długo stosowali starą technikę dyskretnego zdobienia naczyń, skupiając uwagę na kształtach, nie zaś na barwach i ornamentyce. Żywym zjawiskiem jest pisankarstwo. Haft biłgorajski jest jednobarwny, charakteryzują go wielkie rygory kompozycyjne, podkreślające surowość i dostojność płóciennego stroju ludowego.

Współcześnie hafciarstwem zajmują się m.in. Alicja Brodaczewska (Czernięcin), Katarzyna Świst (Aleksandrów); plecionkarstwem: Zdzisław Bielewicki (Gościeradów), – Roman Szymonik (Potok Górny); rzeźbą: Janusz Dworak (Frampol), Zdzisław Garbacz (Jedlinki); malarstwem: Paweł Krzak (Czarnystok); plastyką obrzędową: Władysława Głodowska (Radzięcin), Genowefa Hyżyńska (Górniki), Katarzyna Zygmunt (Korytków Duży); plastyką zdobniczą: Marinna Burdzeń (Aleksandrów), Władysława Głogowska (Radzięcin), Julia Małek (Ciosmy).

Tradycyjne kulinaria

Charakterystyczną potrawą omawianego obszaru, popularną do dziś, jest pieróg / piróg (tzw. biłgorajski), dawniej zwany także krupniakiem. Jego podstawowymi składnikami są kasza gryczana, tarte ziemniaki, ser biały, śmietana, słonina. Wyglądem przypomina pasztet; wypieka się go najczęściej w prostokątnych blaszkach. Spożywa się go na ciepło lub zimno, pokrojony w plastry. Dawniej przygotowywano go na wszelkiego rodzaju święta doroczne i rodzinne. Według przekazów obdarowywano nim kolędników i obdzielano żebraków. Tradycyjnym biłgorajskim dodatkiem do innych potraw są krężałki. Przygotowuje się je z niewyrośniętych główek kapusty (wielkości pięści), które następnie obgotowuje i zakisza z dodatkiem kminku, ciasno obok siebie ułożone w garnku. W regionie wyrabia się tradycyjne nalewki z owoców żurawiny i derenia, których dostarczają okoliczne lasy.

Osadnictwo   

https://lasyjanowskieiokolice.pl/historia-regionu/wielokulturowosc-bilgoraja/

Rys historyczny        

https://muzeumbilgoraj.pl/dzieje-powiatu-bilgorajskiego-do-1944-roku/

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec        

https://www.sukabilgorajska.pl/suka-bilgorajska/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło https://www.bilgoraj.pl/page/27/tradycje-sitarskie.html

Tradycyjne kulinaria 

https://www.bilgoraj.pl/page/247/pierog-bilgorajski.html#prettyPhoto[g]/0/

https://www.obzarciuch.pl/2014/12/krezaki-bigorajskie.html

1. Anna Czekanowska, Pieśni biłgorajskie. Przyczynek do interpretacji polskiego pogranicza południowo-wschodniego, „Prace i Materiały Etnograficzne” 1961, t. 18, cz. 2, Wrocław 1961.
2. Krzysztof Garbacz, Na szlaku biłgorajskich kapliczek i krzyży przydrożnych, Zielona Góra 2009.
3. Marian Pękalski, O sitarzach i sitarstwie biłgorajskim, „Prace i Materiały Etnograficzne” 1961, t. 18, cz. 1, Lubelskie, red. Olga Gajkowa, Wrocław 1961.
4. Barbara Kaznowska-Jarecka, Strój biłgorajsko-tarnogrodzki, seria „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, cz. V, z. 8, Wrocław 1958.
5. Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985.
6. Michał Pękalski, Tajny język sitarski, „Literatura Ludowa” 1959, nr 5/6, s. 32–34.
7. Dorota Skakuj, Zarys dziejów powiatu biłgorajskiego w latach 1867–1939, Biłgoraj 2005.
8. Roman Sokal, Sztuka ludowa okolic Biłgoraja, Lublin 1982.