Rzeszowiacy

Nazwa Rzeszowiacy nie jest nazwą własną. Po raz pierwszy zastosował ją w literaturze naukowej w latach 20-tych XX w. J.S. Bystroń na określenie ludności zamieszkującej obszar, którego centrum stanowił Rzeszów.

Obszar zasiedlenia Rzeszowiaków obejmuje południową część Kotliny Sandomierskiej, wzdłuż szerokiego pasa żyznych ziem lessowych, położonych po obu brzegach środkowego i dolnego biegu Wisłoka. Pokrywa się z częściami dwóch mezoregionów: Pradoliny Podkarpackiej i Pogórza Rzeszowskiego. Wsie rzeszowskie skupiają się wokół trzech dużych miast: Rzeszowa, Łańcuta i Przeworska, z wysunięciem na zachodzie na część powiatu ropczycko-sędziszowskiego i strzyżowskiego, a na wschodzie jarosławskiego. Fizjograficznie cały teren jest zróżnicowany, z wyniesieniami Pogórza i niecką Pradoliny, posiada bogatą sieć rzeczną. Pokrywają go stosunkowo żyzne gleby płowe i brunatne kwaśne, a w dolinach rzecznych mady.

Rzeszowiacy stanowią niewielką grupę etnograficzną, zaliczaną do tzw. grup kresowych wschodniego pogranicza Polski. Należy przyjąć, że Rzeszowiacy, jako grupa etnograficzna, ukształtowali się z wymieszania osiadłej ludności polskiej i ruskiej oraz kolonistów pochodzenia niemieckiego. Pewne znaczenie miało również późnośredniowieczne pasterskie osadnictwo wołoskie. Duże znaczenie miał fakt, iż przez wskazany teren przebiegały dwa bardzo ważne szlaki handlowe: z Krakowa przez Przemyśl do Kijowa oraz z Sandomierza przez Karpaty na Węgry.

Osadnictwo na terenie Rzeszowiaków datuje się od czasów prehistorycznych. Całe terytorium, począwszy od wczesnego średniowiecza, będąc spornym terenem granicznym między Polską i Rusią Czerwoną, podlegało penetracji ludności słowiańskiej, napływającej tu zarówno z zachodu, jak i ze wschodu. Od 1 poł. XIV w., po włączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej do Korony, ważny wpływ na rozwój tych terenów, zwłaszcza okolic Łańcuta i Przeworska, mieli osadnicy niemieccy, zwani tu Głuchoniemcami. Jednak największy wpływ na oblicze kulturowe regionu wywarli osadnicy z Małopolski oraz Mazowsza, także Ślązacy i Serbowie Łużyccy – zgermanizowana ludność słowiańska oraz Rusini. We wsiach, takich jak: Hadle, Manasterz, Mirocin, Krasne lokowano również ludność grekokatolicką, ruskojęzyczną, która jednak z czasem została wchłonięta przez żywioł polski.

Gwara i folklor słowny

Tereny zamieszkiwane przez Rzeszowiaków są niejednorodne pod względem językowym, co ma swoje źródło w położeniu na styku dawnej wschodniej Małopolski i Rusi Czerwonej oraz w dziejach tego regionu, związane przede wszystkim z osadnictwem mazowieckim. Charakterystyczne jest mazurzenie, którego granica dzieli omawiany teren na dwie części: na północny zachód od Sokołowa, Leżajska i Rzeszowa znajduje się obszar mazurzący; na wschód i południe od tego obszaru mazurzenia nie ma. Ponadto trzeba wskazać wymowę ā jako o (np. mioł, społ, twojo zam. twoja) czy wymowę ł zębowego, a także typowy dla wschodniej części Rzeszowszczyzny akcent kresowy.

Bardzo ciekawy jest folklor słowny. Wyjątkowym zjawiskiem w Rzeszowskiem, bardzo żywotnym, jest poezja ludowa, zachowująca to, co stanowi o sile tradycyjnej kultury wsi – wynika z potrzeby spontanicznej twórczości i tworzenia opisu świata, w którym się żyje. Charakterystyczne są teksty życzeń – oracje wygłaszane przez kolędników: szczodraków czy draby. Obserwowany jest ich rozwój i dostosowanie do obecnych czasów.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Najczęściej spotykany skład kapel to skrzypce prym i sekundujące, basy (kontrabas) i klarnet lub cymbały. U Rzeszowiaków gra jest wyrafinowana, zwiewna, wręcz „koronkowa”, pełna różnych muzycznych ozdobników, obficie stosowanych przez członków kapel, szczególnie skrzypków czy klarnecistów. Charakterystyczne brzmienie nadaje gra cymbałów. Ich rola jest różnoraka: ornamentacyjna – jeśli prowadzą wraz ze skrzypkiem główną melodię lub harmoniczno – rytmiczna, jeśli cymbalista harmonizuje melodię za pomocą dwudźwięków na słabej części taktu, wspomagając tym samym akompaniament sekundu i basów.

U Rzeszowiaków występuję bogaty folklor pieśniowy. Wśród tego zasobu należy wskazać ciekawe ballady czy pieśni partyzanckie z okresu II wojny światowej. Na uwagę zasługują pieśni obrzędowe, w tym szczególnie kolędy życzące: gospodarskie, dla panien i kawalerów, a także kolędy żakowskie.

W okolicach Rzeszowa tańczono wykonując: chodzone, drobne, kulawki, oberki, polki (m.in. wściekłe, krzemieniecka, z kropką, kucane, uginane, dzwon), powróz, starodawnego, sztajerki, ułana, walce, wolnego. W okolicach Przeworska tańczono m.in. bandoskę, ciuryło, gąsiora, owies, polki (hurra, gacok, pawłosiowska, przeworska, suwiec, zmieniana), przepiórkę, sarnę, siano grabała, sumieszkę, szewca, sztajer-polkę, żyda.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędy i zwyczaje Rzeszowiaków mają podobny przebieg jak w innych regionach. Charakterystyczne są zwyczaje związane z kolędowaniem, które są żywe do obecnych czasów. Na wyróżnienie zasługuje kolędowanie turków, zwyczaj chodzenia z szopką cieniową, draby noworoczne, a także przedstawienia w wykonaniu grup teatralnych – głównie z rajem. Występuje też ciekawe kolędowanie zapustne, m.in. draby czy bekusy w okolicach Ropczyc. Jednym z najbarwniejszych zwyczajów, żywych do dzisiaj są straże grobowe (turki), pełniące honorowe warty przy Grobie Pańskim od Wielkiego Piątku do rezurekcji w Wielką Niedzielę.

Strój

Najstarsze formy stroju bogatych mieszkańców wsi rzeszowskich naśladowały ubiory szlachty i były wyrazem ich wysokich aspiracji społecznych. Do poł. XIX w. kobiece i męskie stroje Rzeszowiaków były szyte głównie z płótna samodziałowego, później zaczęły ulegać zmianom. W drugiej połowie XIX wieku do powszechnego użytku weszły materiały fabryczne: tiule, muśliny, adamaszki i tkaniny jedwabne, które wzbogacały ubiór odświętny.

W stroju świątecznym można wydzielić trzy subregiony kostiumologiczne: rzeszowski, łańcucki i przeworski. W subregionie rzeszowskim mężczyźni od święta zakładali lnianą koszulę, kamizelę i portki szyte z siwego (niebieskiego) sukna, buty oficery, sukmanę z brązowego sukna, słomkowy kapelusz oraz skórzany, długi pas, bogato zdobiony mosiężnymi ćwiekami, kółkami, blaszkami (kotulami) i łańcuszkami. Kobiety natomiast ubierały cienką koszulę lnianą z wyszywanym kołnierzem i mankietami rękawów, spódnicę z materiału, stanik albo siwą kamizelkę, rańtuch czyli długą chustkę zarzuconą na ramiona oraz zawicie na czepiec siatkowy. Charakterystyczne były hafty w kolorach niebieskim i czerwonym, o motywach roślinnych i geometrycznych. W zimie kobiety zakładały siwe sukmany z czerwonymi wyłogami, zdobione frędzlami (trzpiotkami).

W okolicach Łańcuta lnianą koszulę wypuszczoną na spodnie, siwą lub czarną kamizelę oraz spodnie, sukmanę (żupan), zaopatrzoną w mosiężne guzy w kształcie żołędzi dębu na klapach z przodu i zdobioną złotą bortą, amarantowy pas sukienny oraz czapkę dłubankę z czerwonego sukna, obszytą czarnym futrem barankowym. Charakterystyczne dla stroju kobiecego były: fartuch, koszula lniana, kiklik – gładki stanik sukienny lub atłasowy i rańtuch, w zimie zaś granatowy żupan sukienny z czerwonymi wyłogami.

W regionie przeworskim noszono granatową kamizelę z rzędem srebrnych guzików – duślak, od poł. XIX w. burnusy, tj. brązowe płaszcze z kapturem, a na głowę wkładano wysokie, czarne kapelusze filcowe. Największą ozdobą kobiecego stroju były, wzorowane na pasach rycerskich, pasy segmentowe – obręcze. Na głowach kobiety nosiły molówki – duże, wełniane chustki zawiązane na karku. Niezależnie od podregionu, oznaką dumy kobiecego stroju były sznury prawdziwych korali, im grubszych i dłuższych, tym lepiej.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

U Rzeszowiaków najpowszechniejsze były dwa typy układów pól: niwowe i łanowe; rozgraniczał je środkowy bieg Wisłoka. Na północ przeważały wsie niwowe, zakładane na prawie polskim), a na południe – łanowe, zakładane na prawie niemieckim. Należy podkreślić, że nieregularne wsie: okolnice, okolnice wydłużone (wsie przydrożne) oraz wielodrożne, związane z układem niwowym pól były tu pierwotne, a wypierające je regularne wsie: ulicówki i łańcuchowe powstawały w oparciu o średniowieczną kolonizację niemiecką i wołoską.

W zależności od zamożności gospodarzy ale i subregionu możemy wydzielić trzy podstawowe rodzaje zagród:

1. wielobudynkową: chałupa, stodoła – czasem dwie, stajnia, spichlerz, wozownia, bróg;
2. jednobudynkową - jeden budynek, który mieścił w sobie część mieszkalną oraz gospodarczą, obejmującą: stajnię, szopę, boisko i drewutnię - zamieszkiwana przez najuboższych mieszkańców wsi;
3. czworoboczną, zwartą, zwaną okólną lub zagrodą z oborą – najczęściej występowała w okolicy Łańcuta i Przeworska.

Podgrupy łańcucka i przeworska wykształciły w budownictwie oryginalną konstrukcję przysłupową, która zwykle związana była z zagrodą okólną (zewnętrzne słupy niezależnie od zrębu podtrzymywały ciężar więźby dachowej). Do połowy XX w. materiałem budowlanym do wznoszenia budynków było niemal w całości drewno.

Zabytki materialne

Najwięcej zabytków związanych z Rzeszowiakami, nieruchomych i ruchomych można zobaczyć w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej oraz w Muzeum Wsi Markowa. Sporo zabytkowych budynków in situ można odnaleźć w Markowej, Albigowej czy Soninie. Z obiektów sakralnych trzeba wymienić zabytkowy kościół w Krzemienicy. Natomiast unikatowe zabytki ruchome znajdują się na ekspozycjach Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli – Oddziału Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Wśród rzemiosł najpopularniejsze było tkactwo, głównie płócienne, wyrabiano również sukno (szczególnie w okolicach Łańcuta i Przeworska). Szczególnego znaczenia tkactwo nabrało po uwłaszczeniu, kiedy zaczęło postępować rozdrobnienie gospodarstw, a praca na roli nie była w stanie zapewnić utrzymania. Oprócz płóciennictwa rozwinęło się wówczas: ciesielstwo, stolarstwo, kowalstwo, szewstwo, plecionkarstwo, bednarstwo, garncarstwo, młynarstwo. Na wskazanym terenie tworzyło wielu artystów ludowych, w szczególności rzeźbiarz Władysław Chajec z Kamienicy Dolnej.

Tradycyjne kulinaria

Jest kilka potraw charakterystycznych dla regionu Rzeszowiaków. Warto wspomnieć o bulwioku futomskim – cieście zapiekanym z farszem z ziemniaków i białego sera, który przygotowywano na jużynę, tzn. podawanym w trakcie przerwy podczas prac żniwnych. Znane są gomółki z suszonego sera, serwatka wielkanocna – świąteczna zupa z Handzlówki czy maczka z gęsiny.

Nazwa regionu/grupy           

http://www.muzeumkolbuszowa.pl/skansen/grupy-etnograficzne/rzeszowiacy

Terytorium    

http://www.muzeumkolbuszowa.pl/skansen/grupy-etnograficzne/rzeszowiacy

Osadnictwo   

https://pha.rzeszow.ap.gov.pl/wp-content/uploads/2020/12/zeszyt32/Witold%20Swider.pdf

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec        

https://pha.rzeszow.ap.gov.pl/wp-content/uploads/2020/12/zeszyt32/Witold%20Swider.pdf

Strój   

http://www.muzeumkolbuszowa.pl/skansen/grupy-etnograficzne/rzeszowiacy

https://pha.rzeszow.ap.gov.pl/wp-content/uploads/2020/12/zeszyt32/Witold%20Swider.pdf

Architektura tradycyjna i typ zabudowy

www.muzeumkolbuszowa.pl/skansen/grupy-etnograficzne/rzeszowiacy

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło www.muzeumkolbuszowa.pl/skansen/grupy-etnograficzne/rzeszowiacy

1. Bystroń J.S., Ugrupowania etniczne ludu polskiego, Kraków 1925.
2. Badura W., Husów, wieś powiatu łańcuckiego, Studium etnograficzne, „Lud”, t. 9, 1903.
3. Dragan W., Budownictwo drewniane w dorzeczu środkowego i dolnego Wisłoka, [w:] Dawna architektura drewniana województwa podkarpackiego, red. K. Staszewski, Rzeszów 2016.
4. Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian, red. K. Barańska, J. Dragan, Kolbuszowa 2018.
5. Haszczak A., Tańce rzeszowskie, Rzeszów 2012.
6. Karczmarzewski A., Charakterystyka regionu. Rzeszowiacy, [w:] A. Haszczak, Tańce rzeszowskie, Rzeszów 2012.
7. Karczmarzewski A., Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów 2011.
8. Linette B., Obrzędowe pieśni weselne w Rzeszowskiem. Typologia wątków muzycznych jako kryterium wyznaczania regionu etnograficznego, Rzeszów 1981.
9. Ruszel K. Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.
10. Saloni A., Lud wiejski w okolicy Przeworska, „Wisła”, 1897, t. 11, z. 4, 1898, t. 12, z. 4.
11. Saloni A., Lud łańcucki, Kraków
12. Saloni A., Lud rzeszowski, „Materiały Archeologiczno-Antropologiczne i Etnograficzne”, Kraków 1908, t. 10.