Młodzieżowy Zespół Regionalny Szczyrzycanie w strojach szczyrzyckich, ze wsi Szczyrzyc pow. limanowski, rok powstania 1926. Zespól reprezentuje grupę etnograficzną Lachów szczyrzyckich. Fot. Karolina Nowak, Stowarzyszenie Związek Szczyrzycan.
Lachy Szczyrzyckie
Lachy Szczyrzyckie (Szczyrzycanie) to grupa etnograficzna pochodząca z okolic miejscowości Szczyrzyc (powiat limanowski, gmina Jodłownik). Jej kultura ma charakter przejściowy, bowiem stykała się z obszarem zajmowanym przez Krakowiaków, Lachów Sądeckich, Lachów Limanowskich oraz góralską grupę Zagórzan. W pewnych aspektach kultura Szczyrzycan zachowała jednak odrębność – typowe dla niej są niektóre przyśpiewki i tańce, takie jak ogrodnik czy tańczona na weselach przepiórka i pastyrka. W stroju ludowym uwagę zwracają bogato zdobione haftami, cekinami czy koralikami męskie kamizelki i damskie gorsety. Szczyrzyc w XIX w. słynął z wyrobu, drukowania i farbowania płócien, skupiał wielu hafciarzy i krawców. Niedaleko tej miejscowości znajduje się potężny głaz zwany Diablim Kamieniem - dziś atrakcja turystyczna, dawniej przedmiot lokalnych legend i baśni.
Tekst: Joanna Hołda
Nazwa
Nazwa Lachy Szczyrzyckie określa jedną z grup w podgórskim pasie ludności lachowskiej. Wywodzi się od nazwy miejscowości Szczyrzyc, będącej stolicą regionu.
Terytorium
Wsie Lachów Szczyrzyckich rozlokowane są w nieckowatej kotlinie, na północy sięgającej Pogórza Wiśnickiego, na południu podnóży północnych stoków Beskidu Wyspowego. Centrum wyznacza dolina rzeki Stradomki, prawy dopływ Raby. Łagodny klimat i żyzne gleby kotliny sprzyjały rozwojowi rolnictwa i ogrodnictwa, a bliskość Krakowa zapewniała rynek zbytu płodów rolnych.
Osadnictwo
Grupa ukształtowała się na styku góralszczyzny karpackiej i Krakowiaków, jej kultura ma charakter przejściowy, z przewagą cech nizinnej kultury Małopolski. Szczyrzycanie graniczyli z Krakowiakami, Lachami Sądeckimi i Limanowskimi oraz góralską grupą Zagórzan. Już w XIII w. kotlina, będąca własnością trzech możnych rodów rycerskich, była dobrze zagospodarowana. Około 1243 r. część ziem rodu Gryfitów została przyznana jako uposażenie dla klasztoru cystersów sprowadzonych z Ludźmierza. Dzięki intensywnej akcji kolonizacyjnej cystersów wsie klucza szczyrzyckiego rozwijały się wyjątkowo dobrze.
Krótki rys historyczny
Od XVI w. do I rozbioru Polski Szczyrzyc był stolicą powiatu sięgającego od Nowego Targu po Skawinę, Wieliczkę i Niepołomice.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Lachów Szczyrzckich, kojarzona głównie ze Szczyrzycem, Porąbką i Dobrą, należy do gwar małopolskich, w obrębie limanowskiej wyspy gwar jednonosówkowych.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor Lachów Szczyrzyckich jest w wielu elementach wspólny z pozostałymi grupami lachowskimi, posiada jednak własne tańce i przyśpiewki, odróżniające grupę od Lachów Sądeckich i Limanowskich. Kapele - tzw. muzyki - składały się tradycyjnie z instrumentów smyczkowych - skrzypiec i basów. Z czasem do składu dołączyły klarnet i trąbka oraz heligonka, zastępowana także przez akordeon. Taniec "u muzyki" zamawiano przyśpiewką wykonywaną przez tancerza. Do repertuaru tanecznego należały polki z przyśpiewkami, suwana oraz szewc i kowal, czyli tańce-zabawy naśladujące pracę rzemieślników. Korowodowym tańcem wielu par był chodzony. Typowy dla regionu był ogrodnik, taniec rozpowszechniony w latach 50. XX w., tańczona na weselach przepiórka oraz pastyrka. Tańczono żywiołowo, małymi krokami na płaskiej stopie, przy lekko ugiętych kolanach i wyprostowanej sylwetce.
Obyczaje i obrzędy
Zwyczaje i obrzędy Lachów Szczyrzyckich, podtrzymywane m.in. przez utworzony w latach 20. XX w. Związek Szczyrzycan, wiązały się przede wszystkim z obchodami świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy oraz uroczyście świętowanym zakończeniem żniw. Dziś region wyróżnia się m.in. nawiązującymi do tradycji grupami kolędniczymi - najpopularniejsze to Żywa szopka i Pasterze.
Strój
Męskie kamizelki z granatowego fabrycznego sukna, podobne do góralskich lejbików i skromnie zdobione, pod wpływem mody krakowskiej zmieniły krój i dekorację. Miały kieszonki z patkami i wykładane, zaokrąglone kołnierzyki z podłużnymi klapami podszywane czerwonym lub granatowym suknem. Zapinały się na gęsto naszywane guziczki z masy perłowej. Były bogato zdobione haftem, koralikami i cekinami. Noszono je pod rozpięte granatowe kaftany bez rękawów, typu krakowskiego, zdobione podobnie jak kamizelki wielobarwnymi wyszywanymi motywami. Okryciem wierzchnim były płócienne, długie płaszcze - płótnianki. Noszono też białe sukmany w typie krakowskim i surduty z ciemnych wełenek na kraciastej podszewce. Najpopularniejszym nakryciem głowy były kapelusze bruski, które na wesela dekorowano kolorowymi rozetkami z marszczonych wstążeczek. Stroje kobiece były szyte niemal w całości z białego płótna i zdobione białym haftem. Biel ubioru przełamywały gorsety z wzorzystych adamaszków. Z czasem do ubioru weszły spódnice z tkanin ręcznie drukowanych czy kwiecistych wełenek tybetowych. Gorsety z ciemnych aksamitów były gęsto haftowane we wzory kwiatowe nićmi, drobnymi cekinami i koralikami. Charakterystyczne motywy to kłoski, tulipanki czy trzy róże.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Pod względem budownictwa wiejskiego region Lachów Szczyrzyckich był zbliżony do południowych części krakowskiego. Zagrody były przeważnie wielobudynkowe. U zamożnych gospodarzy obok mieszkalnej chałupy stawiano budynek gospodarczy tzw. okół¸ czasem budowano oddzielną stodołę i stajnię oraz spichlerz. W biednych gospodarstwach pod wspólnym dachem łączono część mieszkalną, magazynową komórkę i pomieszczenie inwentarskie. Budynki wznoszono z drewna, w konstrukcji zrębowej i uszczelniano mchem lub słomą jęczmienną wylepianą gliną. Dachy, dawniej czterospadowe, z czasem częściej o dwóch połaciach, kryto słomą. Ściany domów, zarówno zewnętrzne, jak wewnętrzne, na całej powierzchni bielono wapnem z dodatkiem siwki. Do końca XIX w. nierzadkie były chałupy dymne czyli bez kominów.
Zabytki materialne
Szczególnym miejscem, opisywanym w miejscowych legendach, jest Diabli Kamień - skała u podnóży Grodziska w Beskidzie Wyspowym, nieopodal Szczyrzyca. Według podań ma to być kamień, którym diabeł chciał zburzyć cysterski klasztor. Jednak gdy usłyszał głos kościelnego dzwonu, upuścił głaz kilka kilometrów od celu. Pięć widocznych na skale zagłębień to ślady diablich pazurów.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Ważnym ośrodkiem rzemieślniczym w regionie była Góra Świętego Jana, niegdyś posiadająca prawa miejskie. Działały tam folusz (produkujący przede wszystkim białe sukna na sukmany „dobrzańskie”), garbarnia, młyn i tartak. Z wyrobu, drukowania i farbowania płócien jeszcze w XIX w. słynął Szczyrzyc. We wsi pracowali hafciarze i krawcy, jak choćby sprowadzony przez cystersów z Krakowa Wawrzyniec Stachowicz, który wprowadził wśród mieszkańców podszczyrzyckich wsi modę na granatowe kaftany typu krakowskiego.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia Szczyrzycan opierała się na produktach z własnego gospodarstwa. Na co dzień jedzono przede wszystkim potrawy z kapusty kiszonej, z dodatkami ziemniaków, grochu czy fasoli, omaszczone słoniną lub olejem lnianym, oraz różnego rodzaju kasze zbożowe, łączone z mlekiem, grochem lub śliwami. Pieczono podpłomyki i kołacze z dodatkiem sera, cebuli czy cukru oraz chleby z ciemnej mąki. Popularne były mączne brejki i kluski z dodatkami, np. z masłem.
Netografia
Terytorium
https://www.etnozagroda.pl/lachy-szczyrzyckie
Gwara i folklor słowny
https://www.etnozagroda.pl/lachy-szczyrzyckie/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.etnozagroda.pl/lachy-szczyrzyckie/tance
https://www.etnozagroda.pl/lachy-szczyrzyckie/tance-lachoacute-w-szczyrzyckich
Obyczaje i obrzędy
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Strój
https://www.etnozagroda.pl/lachy-szczyrzyckie/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://www.etnozagroda.pl/lachy-szczyrzyckie/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. IV: Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Nowy Sącz 2020.
- Cudek W. (red.), Piękna jest Szczyrzycka Ziemia, Nowy Sącz 2006.
- Michalikowa L., Chrząstowscy Z. i S., Folklor Lachów Sądeckich, Warszawa 1974.
- Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, t. 3, Warszawa 2007.
- Piwowarczyk K., Kostrza - wieś powiatu limanowskiego, Kraków 1968.
- Szczyrzyc. Osiem wieków nad Stradomką, [praca zbiorowa], Szczyrzyc 2014.
- Szewczyk Z., Strój Lachów Szczyrzyckich, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 37, cz. V Małopolska, z. 16, red. A. Jacher-Tyszkowa, J. Kamocki, Wrocław 2007.
- Wojtas M., Tańce Lachów. Od Sącza, od Limanowej, od Szczyrzyca. Podręcznik dla instruktorów zespołów tanecznych, Nowy Sącz 2007.
