Górale Ochotniccy

Nazwa Górale Ochotniccy pochodzi od wsi Ochotnica, której okolice zamieszkiwali przedstawiciele tej grupy.

Górale Ochotniccy zamieszkiwali wsie na granicy Gorców i Beskidu Sądeckiego. Osady rozlokowane były w dolinie Dunajca, u zbiegu pasma Lubania i zachodnich stoków pasma Radziejowej oraz wzdłuż rzeki Ochotnicy, między wzniesieniami Lubania a właściwymi Gorcami. W wyższych partiach stoków i na śródleśnych polanach prowadzono sezonową gospodarkę rolno-hodowlaną. Na gorczańskich halach wypasano owce systemem szałaśniczym. Grupa sąsiadowała z Góralami Sądeckimi, Szczawnickimi i Podhalańskimi.

Średniowieczna kolonizacja regionu była prowadzona przez klaryski ze Starego Sącza. Osadnicy, głównie rolnicza ludność polska, podążali na południe doliną Dunajca. W 1336 r. lokowano Tylmanową. Powstanie Ochotnicy wiąże się z napływem w polskie Karpaty pasterzy wołosko-ruskich. Założona w 1416 r., była pierwszą wsią lokowaną na prawie wołoskim. Składała się z dwóch osad: polskiej oraz położonej w górnej części wołoskiej, zwanej Bebieniec.

Od XVII w. wsie wchodziły w skład dóbr królewskich zarządzanych przez starostwo czorsztyńskie. Na początku XIX w., po likwidacji królewszczyzn, zostały zakupione przez ziemiańskie rody Berskich (Tylmanowa) oraz Kołodziejskich i Tetmajerów (Ochotnica). W 1910 r. Ochotnica została podzielona na dwie odrębne wsie – Ochotnicę Górną i Dolną.

Gwara i folklor słowny

Gwara Górali Ochotnickich jest pograniczną między gwarą podhalańską a zagórzańską, odróżnia ją m.in. sposób wymowy samogłosek. W słownictwie i folklorze wiele jest elementów związanych z tradycjami pasterskimi.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W muzyce, pieśniach i tańcach Górali Ochotnickich widać wyraźnie związki z pasterską kulturą wołoską oraz wpływy grup sąsiednich - Górali Szczawnickich (głównie w Tylmanowej), Sądeckich (w Ochotnicy Dolnej) i Podhalańskich (w Ochotnicy Górnej). Dla śpiewu, podobnie jak u Górali Szczawnickich, charakterystyczny był archaiczny wielogłos pieniński ze swobodnym krzyżowaniem głosów. Śpiewano wysokimi, czystymi głosami, bez towarzyszenia instrumentów. Śpiew na wolnej przestrzeni (nuty polanowe) opierał się na skali lidyjskiej i góralskiej. W repertuarze wiele było pieśni pasterskich oraz śpiewek towarzyszących codziennej pracy. Inne wykonywano przed kapelą, by zamówić taniec. Grywano na skrzypcach i basach, w przeszłości także na dudach i pasterskich fujarkach. Przygrywając do tańca, wykonywano m.in. powszechne w innych regionach polki i sztajerki. Znany był taniec-zabawa Żyd. Tańczono tańce góralskie: tóniec, obyrtany, przyjęty z Podhala zbójnicki. Odrębny był sposób wykonania tańców.

Obyczaje i obrzędy

Wiele dawnych zwyczajów Górali Ochotnickich dotyczyło wypasu owiec. Podobnie jak w innych pasterskich regionach, najważniejszym momentem był wiosenny redyk, któremu towarzyszyły zabiegi mające zapewnić pomyślny wypas oraz bezpieczeństwo zwierząt i pilnujących ich pasterzy. Współcześnie wypas ochotnickich stad rozpoczyna się od mszy w kaplicy w potoku Jamne odprawianej w intencji baców, juhasów i gospodarzy. Częścią obrzędu jest poświęcenie i okadzenie owiec.

Strój

Strój Górali Ochotnickich należy do ubiorów karpackich. Miał wiele elementów wspólnych ze strojami grup sąsiednich, po I wojnie światowej był pod silnym wpływem mody podhalańskiej. W stroju męskim charakterystyczne były góralskie portki z białego sukna, o dość luźnych nogawicach, początkowo skromnie zdobione plecionką ze sznurków naszywaną wzdłuż szwów i kurtynkami wyszywanymi włóczką na wysokości ud. Zdobiną przyporów była klucka z kilku pasemek sznurka, z pętelką u dołu, wzbogacana stopniowo o haftowane łańcuszkiem kółka, krokiewki, serca i pętliczki. Z czasem pętelka przekształciła się w charakterystyczną romboidalną śpickę. W latach 20. XX w. modne stały się rozbudowane, wielobarwne dekoracje w typie podhalańskich parzenic, z haftowanymi włóczką kwiatami, pawimi okami czy słońcami. Na przełomie XIX i XX w. białe, skromnie zdobione gurmany zostały zastąpione przez szyte z ciemnych samodziałów, tzw. corne. Na wzór podhalański zdobiono je obszyciami z kilku pasków czerwonego sukna, tzw. oblamkiem. W Tylmanowej ciemne gurmany zdobiono ściegiem łańcuszkowym, nawiązując do strojów łąckich. Na modłę podhalańską wyszywano także krótkie białe cuchy, popularny był haftowany na piersiach motyw tulipanów lub dziewięćsiła. Serdaki, niegdyś bez zdobień, zakładane pod gurmany, pod wpływem mody nowotarskiej zaczęto ozdabiać aplikacjami i haftem, i nosić na wierzch, w Tylmanowej zarzucając je na ramiona. Stroje kobiet, początkowo szyte z domowych, białych płócien, z czasem wzbogaciły się o jednobarwne lub wzorzyste druki, przeznaczane głównie na spódnice, a później także fabryczne wełenki, m.in. kwieciste tybety. Gorsety, przeważnie z czarnych aksamitów, na początku XX w. miały skromne obszycia z pasmanterii. Pod wpływem ubiorów sądeckich rozpowszechniły się naturalistyczne kwiaty wyszywane nićmi lub koralikami. Z Podhala przyszła moda na gorsety czerwone lub bordowe z dziewięciornikami haftowanymi cekinami.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Wsie gorczańskie miały luźną zabudowę łańcuchową. Częste były zagrody wielobudynkowe, z domem i zabudowaniami gospodarczymi (stajnią z boiskiem i szopą) stojącymi oddzielnie. Majętniejsi gospodarze stawiali dodatkowo spichlerz z kamienną piwnicą lub piwnicę wbudowaną w stok. Chałupy budowano na zrąb, z drewna świerkowego. Szpary między belkami utykano mchem lub wiórami, wylepiano gliną i bielono. Dachy, dwuspadowe, z szerokimi okapami, kryto gontem, w Tylmanowej łączonym niekiedy ze słomą. W górskich przysiółkach przeważały zagrody o nieregularnym układzie, dostosowane do ukształtowania terenu. Na halach wypasowych stawiano użytkowane sezonowo szałasy pasterskie, koliby i przenośne koszary.

Zabytki materialne

Budowę tylmanowskiego kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja ukończono w 1760 r. Stanął on na miejscu świątyni XIV-wiecznej, która spłonęła w 1756 r. Według miejscowych podań kościół był chętnie odwiedzany przez zbójników, którzy mieli ufundować część jego wyposażenia.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

We wsiach Górali Ochotnickich rozwinęły się rzemiosła drzewne – ciesielstwo, stolarstwo, bednarstwo czy kołodziejstwo. Działały dworskie i chłopskie tartaki i gonciarnie. Wyrabiano także sprzęty i naczynia niezbędne przy wypasie owiec i przetwórstwie mleka. Na potrzeby miejscowych pracowały wiejskie kuźnie. Ważnym zajęciem pozarolniczym była obróbka lnu i wełny oraz produkcja płócien i sukna odzieżowego. Domową tkaninę wełnianą spilśniano w miejscowych foluszach. We wsiach nie brakowało krawców zajmujących się także wyszywaniem sukiennych cuch i portek. Wyrabiano też skórzane kierpce.

Tradycyjne kulinaria

Kuchnia Górali Ochotnickich była skromna i prosta. Opierała się na produktach własnego gospodarstwa – zbożu, karpielach (brukwi) i ziemniakach, kapuście, fasoli oraz mleku krowim i owczym. Uzupełnieniem były owoce i płody leśne. Do tradycyjnych potraw należały sapki z tartych ziemniaków lub mąki, kluski skubane z mąki razowej oraz cyr. Jedzono je z bryndzą, śmietaną albo skwarkami i popijano słodkim lub kwaśnym mlekiem. Przygotowywano różnego rodzaju polewki: juhę z ziemniaków, serwatki, jajek i mąki lub z kapusty kiszonej z grzybami i ziemniakami czy kwaśnicę z ziemniakami. Gotowano jabłkowe lub śliwkowe galasy podawane z ziemniakami i z dodatkiem śmietany. Popularne były ziemniaki zalane wodą bryndzową, kapusta z grochem i kaszą, fasola Jaś z suszonymi śliwkami czy gołąbki z kaszą i grzybami. Z gotowanych ziemniaków zmieszanych z mąką pieczono placki moskole.

Terytorium

https://www.etnozagroda.pl/gorale-ochotniccy

Rys historyczny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-ochotniccy

Gwara i folklor słowny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-ochotniccy/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach

http://kosmogoniatatr.dobrawola.eu/ten/wojtek-mulet/

http://kosmogoniatatr.dobrawola.eu/ten/jarek-buczek/ 

Obyczaje i obrzędy

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

Strój

https://www.etnozagroda.pl/gorale-ochotniccy

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://www.ochotnica.pl/gorale-gorczanscy/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.etnozagroda.pl/gorale-ochotniccy

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://www.etnozagroda.pl/gorale-ochotniccy

Tradycyjne kulinaria

https://malopolska.pl/malopolskismak

https://gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12

https://www.ochotnica.pl/kuchnia-gorali-gorczanskich/

http://gorczanskiesmaki.pl/

1. Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. VII: Górale Podhalańscy, Górale Ochotniccy, Nowy Sącz 2020.
2. Czajka S., Ochotnica. Dzieje gorczańskiej wsi 1416-1986, Jelenia Góra 1987.
3. Dziennik lokacyjny Ochotnicy 1416-2016, [wyd. Urząd Gminy Ochotnica Dolna], Ochotnica Dolna 2016.
4. Janc F., Tylmanowa przedwczoraj, wczoraj, dzisiaj, Poznań 2000.
5. Kowalska-Lewicka A., Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim, Wrocław 1980.
6. Kowalska-Lewicka A. (red.), Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego, Wrocław-Kraków 1985.
7. Szewczyk Z., Materiały do stroju męskiego Górali Ochotnickich, „Prace i materiały etnograficzne”, t. 10, z. 1, 1952/1953.