Zamojszczyzna
Od początku istnienia tego subregionu przenikały się tu narodowości polska i ukraińska, co do dziś słyszalne jest w języku. Zamieszkiwali tu również Żydzi, Niemcy, Tatarzy, a w samym Zamościu Ormianie. Jednym z wyróżniających region obrzędów jest widowisko kolędnicze zwane diałogiem, odgrywane w okolicach Zamościa i Tomaszowa, sięgające swymi korzeniami staropolskiego dramatu bożonarodzeniowego. Weselnym rekwizytem był korowaj, który ozdabiano ptaszkami i szyszkami z ciasta oraz wbitą w środek rosochatą gałązką z koralikami. Na wyróżnienie zasługują także pisanki wykonywane techniką batikową
Tekst: Mariola Tymochowicz
Nazwa
Nazwa pochodzi od nazwiska właściciela ordynacji zamojskich - Jana Zamoyskiego, wielkiego kanclerza koronnego i hetmana, których założenie zatwierdzone zostało ustawą sejmową z dnia 8 lipca 1589, a likwidacja nastąpiła po II wojnie światowej w ramach reformy rolnej.
Terytorium
Subregion zamojski występuje na pograniczu dwóch krain historycznych - duża jego część wchodzi od wschodu w obręb Rusi Czerwonej, a mniejsza od zachodu – w obszar Małopolski, a ściślej północno-wschodniej Lubelszczyzny. W latach 1975-1999 teren ten stanowił odrębne województwo zamojskie, w skład którego wchodziły cztery powiaty: zamojski, tomaszowski, hrubieszowski i biłgorajski. Granice w przybliżeniu stanowią: od północy linia łącząca Żółkiewkę – Tarnogórę – Hrubieszów, od zachodu linia Żółkiewka – Goraj – Biłgoraj – Tarnogród i od południa Tarnogród – Tomaszów Lubelski. Nie jest to region w pełni jednolity pod względem etnicznym, historycznym czy fizjograficznym.
Osadnictwo
Od początku istnienia tego subregionu przenikały się tu dwie narodowości – polska i ukraińska, co do dziś znajduje swój wyraz w sferze językowej i pewnych zjawisk kulturowych. W okresie międzywojennym ludność ukraińska, zamieszkująca we wschodniej części Zamojszczyzny, stanowiła od 20 do 40 procent ogółu mieszkańców. Po zakończeniu II wojny światowej, w wyniku przymusowej repatriacji, prawie cała ludność pochodzenia ukraińskiego została przesiedlona na tereny zachodniej Polski lub wyjechała do ZSRR. Na terenie Zamojszczyzny zamieszkiwali także Żydzi, Niemcy, Tatarzy i w Zamościu Ormianie.
Krótki rys historyczny
Historycznie część zachodnia Zamojszczyzny wchodziła do dawnego województwa lubelskiego sprzed 1772 roku, a wschodnia do województwa ruskiego i bełskiego ,należących do Rusi Czerwonej. Jest to zatem teren, gdzie przenikały się dwie wielkie strefy kulturowe Słowiańszczyzny zachodniej i wschodniej. Szczególnie ważnym wydarzeniem było utworzenia w 1589 r. na tych terenach Ordynacji Zamojskiej, która początkowo obejmowała 3 miasta i 39 wsi; w 1605 roku już 6 miast i 149 wsi, a w 1792 r. aż 10 miast i 203 wsie. Dzięki inicjatywie kanclerza oraz jego następców rozbudowa ordynacji przebiegała bardzo szybko. Było to istne „państwo w państwie" - z własną administracją, własnym ośrodkiem kulturalno-oświatowym i gospodarczym, własnym wojskiem, prawem i sądownictwem.
Dla ludności wiejskiej szczególnie trudny był czas okupacji hitlerowskiej, gdyż region ten objęty został polityką wysiedleńczą ludności polskiej w ramach planu „zagospodarowania" okupowanych ziem słowiańskich. W latach 1942-1943 łącznie wysiedlono 70 tys. osób. Część kierowana była do pracy w Rzeszy, inni do obozu zagłady w Oświęcimiu, a wybrane dzieci do obozu w Łodzi z przeznaczeniem na zgermanizowanie. W tym też czasie miały miejsce walki narodowościowe pomiędzy ludnością polską a ukraińską, które spowodowały śmierć około 8 tysięcy ludzi. Wtedy również całkowitemu zniszczeniu uległo kilkadziesiąt wsi regionu, a prawie wszystkie poniosły straty materialne.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Zamojszczyzna obejmuje pasma gwar przejściowych – zamojskie oraz pasmo wschodnich gwar kresowych, czyli Pobuża. W gwarach zamojskich brak między innymi samogłosek nosowych; uwidaczniają się cechy wschodnie, jak brak d i mazurzenie, rozszczepiona wymowa samogłosek nosowych w śródgłosie i zatrata rezonansu nosowego w wygłosie. We wschodnio-południowej części w okolicach Hrubieszowa i Tomaszowa występowała silna redukcja nieakcentowanych samogłosek o, e, a także wiele odrębności leksykalnych, np. chołosznie – spodnie z wełny. Ludność tego regionu posługiwała się także gwarą chachłacką.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W terenach południowej Lubelszczyzny typowy układ kapel to skrzypce i bębenek. Region ten charakteryzuje się wolniejszym tempem i „smutną” melodią. Wyodrębniona jest też grupa tańców określana jako zamojskie.
Obyczaje i obrzędy
Jednym z wyróżniających dla tego regionu jest widowisko kolędnicze zwane diałogiem, odgrywane w okolicach Zamościa i Tomaszowa. Stanowi ono szczątkową kontynuację staropolskiego dramatu bożonarodzeniowego. Zebrane zapisy diałogu różnią się znacznie od siebie, co potwierdza tezę o nieistnieniu w folklorze tekstu kanonicznego. W okresie zimowym chodzili także kolędnicy z „koniem” czy z żywymi zwierzętami. Wyróżniającym weselnym rekwizytem był korowaj, który zdobiono ptaszkami i szyszkami z ciasta oraz wbitą w środek wysoką rosochatą gałązką ozdobioną koralikami. Na wyróżnienie zasługują także pisanki wykonywane techniką batikową posiadające doskonałą kompozycję, mnogość wzorów i ciekawą kolorystykę.
Strój
Na terenie Zamojszczyzny wykształciły się dwa typy strojów: zamojski i hrubieszowsko-tomaszowski. Oba wykonane były prawie w całości z tkanin samodziałowych. W stroju zamojskim kobiety nosiły koszulę lnianą, zdobioną prostym haftem liczonym w kolorze czerwonym i niebieskim; lniane spódnice malowanki, a w zimie wełniane. Na nie zakładały zapaski lniane, które były opasywane barwną krajką. Jako wierzchnie nakrycie nosiły parcianki, sukmany czy żupany. Panienki na koszule zakładały sukienne lub welwetowe gorsety, sznurowane czerwoną wstążką. Uzupełnienie stroju stanowiły rańtuch lub chusta zakładane na głowę oraz trzewiki i korale. Mężczyźni nosili płócienne koszule i spodnie, kamizelki, kaftany, parcianki lub brązowe sukmany; na głowę w lecie kapelusz słomiany, a zimą magierkę lub futrzane czapy; na nogi wkładali wysokie buty zw. tyszowiaki.
Hrubieszowsko-tomaszowski strój kobiecy składał się z koszuli bogato zdobionej kolorowymi nićmi haftem krzyżykowym, spódnicy i zapaski wełnianej lub z fabrycznych materiałów; do tego zakładały długi kaftan bez rękawów, wcięty w pasie. Na wierzch narzucały chusty naramienne wełniane lub sukmany, a na głowę humełki i chustki. Mężczyźni nosili koszule i spodnie lniane w zimie wełniane, kaftan i sukmanę, a na głowę nakładali kapelusze słomiane – w lecie, a w zimie baranie czapki, a na nogi tyszowiaki.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Na omawianym terenie dominowała zabudowa drewniana o konstrukcji węgłowej, z dachem czterospadowym (najstarsze), a później dwuspadowym naczółkowym. Chałupy były zazwyczaj szerokofrontowe, symetryczne z sienią na przestrzał. W północno-wschodniej części Zamojszczyzny, głównie w dawnych wsiach ruskich, występowały budynki mieszkalne o konstrukcji szachulcowej, gdzie szkielet drewniany wypełniony był kołkami okręconymi słomą polepioną gliną. Na terenie południowo-wschodniej i środkowej części wykonywano przy ścianach izby tzw. przyzby, czyli dodatkowe wzmocnienia ścian. We wschodniej części, w okolicach Szpikołosy, Terebin, Tomaszów, występował zasięg cerkwi jednokopułowych, a trzykopułowe zbudowano koło Sulimowa.
Zabytki materialne
Na terenie Zamojszczyzny istniało dużo drewnianych cerkwi i kościołów, z których tylko kilkanaście się zachowało. Występuje tu nadal dużo kapliczek budowanych nad źródłami z wodą mającą właściwości lecznicze, min. W Górecku Kościelnym, Krasnobrodzie, Lipsku-Polesiu, Puszczy Solskiej, Radecznicy, Siedliskach i Krynkach.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Na Zamojszczyźnie do końca XIX wieku popularne były samodziałowe lniane spódnice zdobione ręcznie drukiem. Ich wykonywaniem zajmowali się farbiarze, najczęściej żydowskiego pochodzenia, używający rzeźbionych desek. W Tyszowcach wytwarzano wysokie buty zw. tyszowiakami i pasy skórzane. Funkcjonowało tu także kilka ośrodków garncarskich, z których na wyróżnienie zasługuje Krasnobrodzki, gdzie ornament roślinny malowano siarczanem miedzi. Ciekawe zdobnictwo pasowe, tworzone z linii łamanych, zygzakowatych i falistych stosowali garncarze z Putnowa koło Hrubieszowa.
Tradycyjne kulinaria
Na terenach wschodnich charakterystyczną potrawą była kulasza przyrządzana z mąki gryczanej lub żytniej; sporządzano również zacierki zwane zarzutk, a w Zamojskiem zakruszk, tam także i w okolicach Krasnegostawu przyrządzano kwas z dodatkiem kaszy jaglanej.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://pl.glosbe.com/pl/pl/Zamojszczyzna
Terytorium
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamojszczyzna
https://przewodnikzamosc.pl/?page_id=1129
Rys historyczny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://zamojszczyzna.com.pl/zespol/
https://www.youtube.com/watch?v=P_sdWYfOEDc
Strój
https://etnograficzna.pl/stroje-ludowe-stroj-zamojski/
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
http://www.dioblina.eu/Powiat_zamojski/places?c=462
https://www.youtube.com/watch?v=k5zmFrC0XL4
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://wmuzeach.pl/wszystkie-obiekty/p7E3LOl3psC2qGD640kj_buty-tyszowiaki-
Literatura
- Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny. Materiały ogólnopolskiej sesji popularno-naukowej. Zamość 22-24.IX. 1995, Zamość 1995.
- Elżbieta Piskorz-Branekova, Tradycyjne hafty w stroju ludowym, Zamość 2009.
- Elżbieta Piskorz-Branekova, Tradycyjne stroje i hafty hrubieszowsko-tomaszowskie, Zamość 2011.
- Jan Górak, Materiały do Historii Kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.
- Jan Górak, Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986.
- Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, red. Kazimierza Myślińskiego, Zamość 1969.
