Skalne Podhale
Skalne Podhale obejmuje w przybliżeniu obszar powiatów tatrzańskiego i nowotarskiego. Region charakteryzuje się krajobrazem górzystym i słabą jakością gleb. Większość gospodarstw posiada więc formę rolno-pasterską, zajmuje się przetwórstwem wełny i mleka. Ze względu na dużą dostępność drewna rozpowszechnione są rzemiosła takie jak ciesielstwo, snycerstwo czy stolarstwo. W regionie od lat dynamicznie rozwija się turystyka, której stolicą jest bez wątpienia Zakopane. Górali ze Skalnego Podhala charakteryzują unikalne zwyczaje świąteczne i rodzinne, wyjątkowa kultura muzyczna i taneczna, specyficzna gwara, a także szeroko rozpoznawalny strój odświętny. Wszystko to stanowi o bogatym dziedzictwie regionu.
Tekst: Magdalena Kwiecińska
Nazwa
W XIX w. mianem Podhala określano tereny leżące na północnych stokach Tatr. Z czasem termin ten zaczęto odnosić również do obszaru znajdującego się bezpośrednio pod skalistymi górami – stąd nazwa Skalne Podhale. Tak zakreślony region obejmował Zakopane, Kościelisko, Bukowinę Tatrzańską, Witów. Na początku XX w. Podhalem zaczęto też nazywać okolice Nowego Targu (tzw. Niżne Podhale).
Terytorium
Region charakteryzuje się występowaniem gleb skalistych i gliniastych, ma zróżnicowane nachylenia terenu i znaczne różnice w wysokościach. Gleby wymagają więc intensywnego nawożenia i zawsze były trudne do uprawiania roli. Okres wegetacji jest bardzo krótki. Występuje tu wiatr typu fenowego zwany halnym, który wieje głównie na wiosnę i w jesieni. Przynosi on zmianę pogody i duże opady deszczu, podobnie jak nieco słabszy wiatr orawski zwany orawiakiem. Podstawą gospodarki była hodowla bydła i owiec, a dzisiaj coraz częściej jest to branża turystyczna.
Osadnictwo
Skalne Podhale zostało zasiedlone dopiero w XVI w. Fale osadnicze przybywały przede wszystkim z północy (od Niżnego Podhala). Z południa przybyli natomiast Wołosi - ludność pasterska, która stopniowo zaczęła osiadać na wyższych partiach górskich dolin wraz ze stadami owiec, bydła i kóz. Wołosi odcisnęli silne piętno na sposobie gospodarowania, przede wszystkim w zakresie szałaśnictwa. Z czasem większość gospodarstw podhalańskich przybrała formę rolno-pasterską, zajmując się przetwórstwem wełny i mleka.
Krótki rys historyczny
Ziemie Skalnego Podhala leżały na peryferiach I Rzeczpospolitej, a po rozbiorach stanowiły prowincję Austro-Węgier. Jeszcze w połowie XIX w. powszechne było w Tatrach zbójnictwo, które przetrwało w świadomości mieszkańców w formie licznych legend i opowieści. Niedostatek surowców i ubogie gleby w XIX w. zmusiły Podhalan do emigracji zarobkowej, która odbywała się głównie do Ameryki Północnej. Był to też czas fascynacji Tatrami ze strony mieszkańców miast, którzy przyjeżdżali w góry, by odbywać piesze wędrówki lub podreperować zdrowie. Fascynowali się lokalną przyrodą i kulturą, nierzadko kolekcjonowali tutejszą sztukę ludową.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara podhalańska jest przez górali używana powszechnie, zarówno w życiu prywatnym, jak i w przestrzeni publicznej (w urzędach czy szpitalach). Cechuje się ona zapożyczeniami z różnych języków: niemieckiego, węgierskiego, słowackiego, rumuńskiego. Charakterystyczne dla gwary Skalnego Podhala jest przechodzenie ch w k w końcówkach -ach i -ych, co odróżnia mieszkańców regionu od górali z Niżnego Podhala. Powszechnie wciąż używane są zwroty grzecznościowe pochodzące z tradycji staropolskich - do osób starszych zwraca się w drugiej osobie liczby mnogiej, a więc przez zaimek wy; w rozmowach nie używa się nazwisk, lecz imion w pełnej lub zdrobnionej formie. Istnieją też określone zwroty wobec krewnych: ujku, ciotko, krzesnomatko, krzesnyłojce.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Podhale wyróżnia się na etnomuzycznej mapie Polski nie tylko bogactwem folkloru, ale też jego żywotnością. Folklor muzyczny i taniec towarzyszą góralom przez całe życie, tak w dni świąteczne, jak i powszednie. Praktyki muzyczne występują w formie śpiewu solowego i wielogłosowego bez muzyki lub przy jej akompaniamencie, a także jako muzyka wyłącznie instrumentalna smyczkowa lub grana na instrumentach pasterskich (ta ostatnia obecnie już tylko na scenie). Powszechna jest gra na dudach podhalańskich zwanych kozą. Umiejętności gry na tym instrumencie i jego wytwarzania zostały w 2014 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Taniec góralski, w którym nadrzędną rolę odgrywa mężczyzna, polega na popisie jednej pary. Charakterystyczne jest, że tancerz i tancerka wykonują w tym samym czasie odmienne kroki i nie trzymają się za ręce. Natomiast taniec zbójnicki wykonują wyłącznie mężczyźni, którzy trzymają w ręku ciupagi, a poszczególne figury poprzedzają śpiewem. Rozpoczyna go taniec ozwodny, a kończy krzesany i zielony.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędy praktykowane przez mieszkańców Skalnego Podhala można podzielić na doroczne i rodzinne. Niektóre z nich są zbliżone do obyczajów w innych częściach Polski, inne są unikalne tylko dla omawianego regionu. W okresie Bożego Narodzenia praktykowana jest tradycja podłazów, która polega na odwiedzaniu sąsiadów, składaniu im życzeń i symbolicznym rozsypywaniu owsa, by zapewnić obfitość w domu; dawniej kawalerowie przychodzili też w celach matrymonialnych. W okresie Bożego Narodzenia na lokalnych scenach występują liczne grupy kolędnicze, a podczas karnawału - grupy przebierańców. Zimowe wyścigi kumoterek (ściganie się par na sankach ciągniętych przez konia, w 2017 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego), a obok nich skiringu i ski-skiringu, co roku skupiają wielu uczestników i rzesze widzów. W wielkim poście powszechny był zwyczaj polegający na obnoszeniu po wsi przez dziewczęta śmiertki, czyli kukły ze słomy – obecnie jest on już tylko odtwarzany przez zespoły regionalne. Żywe są natomiast tradycje związane z wiosennym i jesiennym redykiem owiec. Charakterystyczne dla współczesnego Podhala są też praktyki związane z obrzędami rodzinnymi, szczególnie te dotyczące chrzcin i pogrzebów, a także weselne oczepiny. Ważną rolę w zwyczajach związanych z weselem odgrywają tak zwani pytace (rodzaj drużbów). Uczestnicy obrzędów ubierają się zazwyczaj „po góralsku”, a uroczystościom towarzyszy muzyka grana w tradycyjnym składzie instrumentalnym.
Strój
Na Skalnym Podhalu tradycyjny ubiór zakładany jest z okazji ważnych uroczystości rodzinnych, kościelnych i państwowych. Męski strój składa się z białej płóciennej koszuli (zdobionej metalową spinką przypinaną z przodu) oraz wełnianych spodni zwanych portkami, z lampasami i haftowanymi parzenicami poniżej przyporów. Hafty zdobią też wełnianą cuchę, skórzany serdak i kożuch. Przy portkach noszony jest skórzany pas zwany opaskiem, zapinany metalowymi klamrami, a przez górny obręb spodni przewlekany jest też drugi, cieńszy pasek. Głowę przykrywa się filcowym kapeluszem, który przyozdabia taśma z muszelkami lub łańcuszek, a na nogi wkłada się skórzane kierpce lub buty z cholewami. Ważnym elementem odzienia jest kamizelka szyta z niebieskiego sukna. Strój kobiecy przez wieki przechodził liczne metamorfozy. Składa się on z perkalowej bluzki z rozszerzanymi rękawami, jednokolorowej lub kwiaciastej spódnicy z fałdami oraz atłasowego gorsetu zdobionego haftami lub malowanymi wzorami kwiatowymi. Dopełnieniem stroju jest wełniana chusta z frędzlami, kierpce i czerwone korale.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Na Podhalu można wyodrębnić trzy podstawowe typy zabudowy. Pierwszy to zagroda jednobudynkowa, która łączy pod jednym dachem część mieszkalną wraz z gospodarstwem. Drugi to zagroda kątowa, która jest najbardziej klasycznym układem budynków gospodarczych, ustawianych po zachodniej stronie zagrody i pod kątem prostym do budynku mieszkalnego składającego się z sieni, komory, czarnej i białej izby. Trzeci typ to zagroda czworoboczna, która powstawała z rozbudowanej części gospodarczej i tworzyła kształt litery U. Podstawowym materiałem budowalnym było drewno, głównie świerkowe (smrek). Do budowy piwnic i podmurówek stosowano też otoczaki, czyli kamień rzeczny. Naroża budynków stawiano na kamieniach określanych jako pecki. Ściany budynków w zagrodzie wznoszono z drewnianych bali, a bale przepołowione wzdłuż, zwane płazami, służyły do tworzenia konstrukcji ścian domu. Szpary między płazami uszczelniane były mchem, stąd czynność z tym związaną nazywano mszeniem. Z czasem mech zastąpiła wełnianka, czyli cienko strugane wióry z drewna. Dachy domów zamożnych gospodarzy pokrywano gontem, a biedniejszych - deskami. Współcześnie coraz częściej stawiane są domy murowane.
Zabytki materialne
Na Skalnym Podhalu dominują zabytki architektury drewnianej. Te najbardziej znane znajdują się w Zakopanem: kościółek i cmentarz na Pęksowym Brzyzku, domy stojące przy ulicy Kościeliskiej (chałupa Gąsieniców Sobczaków, willa Cicha), willa Jana Kasprowicza na Harendzie oraz projekty Stanisława Witkiewicza, twórcy stylu zakopiańskiego: Dom pod Jedlami, willa Koliba, willa Oksza, kaplica w Jaszczurówce.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Łatwa dostępność surowca, którym jest drewno, wpłynęła na rozwój rzemiosł w zakresie ciesielstwa, stolarstwa, bednarstwa, snycerstwa, kołodziejstwa. Na Podhalu nadal używane jest określenie budorze na budowniczych domów drewnianych, aby odróżnić ich od murarzy. Umiejętności budorzy nierzadko są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Na Podhalu zawsze przywiązywano dużą wagę do zdobienia detali przedmiotów będących wyposażeniem wnętrza domu. Popularne na tym terenie są też rzemiosła związane z obróbką metalu, zwłaszcza kowalstwo, które współcześnie ma przede wszystkim formę kowalstwa artystycznego. Obróbką metali nieżelaznych zajmują się twórcy spinek i sprzączek, dawniej także fajek. Powszechnym na Podhalu surowcem jest skóra, z której wytwarza się kierpce, torby i pasy, dawniej także produkty rymarskie i kuśnierskie. W przeszłości dobrze rozwinięte były też rzemiosła związane z wykorzystaniem włókna i wełny, które wykorzystywano do szycia pantofli, portek i cuch.
Sztuka ludowa na Skalnym Podhalu jest wciąż żywa i bardzo rozpowszechniona. Nie sposób wymienić wszystkich rękodzielników i ludowych artystów, którzy zajmują się malarstwem na szkle, rzeźbą, wyrobami galanteryjnymi i hafciarstwem.
Tradycyjne kulinaria
Pomimo postępującego ujednolicania sposobu żywienia w Polsce, na Podhalu zachowała się w tym względzie pewna odrębność i regionalna specyfika. Tradycyjnie wytwarzane są nadal produkty mleczne - sery, bryndza, bundz, oscypek, gołka, żentyca, redykołka, a z ugotowanych ziemniaków i mąki placki moskole pieczone na blasze, które często podawane są jako przystawki. Podstawowe danie, przygotowywane na bazie ziemniaków, kapusty i mięsa, to zupa kwaśnica. Do regionalnych dań należy też jagnięcina i zupa z bryndzy oraz spyrka - solona słonina w płatach, która była dodatkiem do głównego dania lub osobną przekąską. W dawniejszych czasach, gdy wczesną wiosną doskwierał na Podhalu głód, ważono warmuz, czyli zupę przygotowaną z dziko rosnących roślin. Popularnym daniem była też kluska przygotowywana z owsianej mąki, którą sypało się na wrzącą wodę z dodatkiem soli tak, aby otrzymać odpowiednio gęstą potrawę.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://zwiazek-podhalan.com/gorale-polscy/podhalanie/
Gwara i folklor słowny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://domludowy.pl/wydarzenia/wydarzenia-cykliczne/170.html
https://domludowy.pl/wydarzenia/wydarzenia-cykliczne/166.html
Obyczaje i obrzędy
Strój
https://strojeludowe.net/stroje/podhalanski/
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://muzeumtatrzanskie.pl/filie/
Zabytki materialne
Literatura
- Ceklarz K., Kwiecińska M. (red.), Kultura ludowa Górali Podhalańskich, t. 1, Kraków 2024.
- Gocał K., Góralska muzyka, Kraków 2021.
- Kąś J., Ilustrowany Leksykon Gwary i Kultury Podhalańskiej, t. 1-12, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz-Kraków, 2015-2019.
- Radwańska-Paryska Z., Paryski W., Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 2004.
- Reychmanowie J. i S., Przemysł wiejski na Podhalu, Zakopane 1927.
- Trebunia-Staszel S., Śladami podhalańskiej mody. Studium z zakresu historii stroju górali podhalańskich, Kościelisko 2007.
- Trebunia-Tutka K., Muzyka Skalnego Podhala. Podręcznik do nauki muzyki góralskiej, cz. 1-3, Kraków 2021.
- Trebunia-Tutka K., Taniec górali podhalańskich, Zakopane 2011.
- Trebunia-Tutka K., Śpiew Górali Podhalańskich, Zakopane 2012.
- Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, Kraków 2000.
