Górale Babiogórscy

Nazwy Górale Babiogórscy oraz Babiogórcy wywodzą się od masywu Babiej Góry, u podnóża której położne były osady przedstawicieli tej grupy etnograficznej.

Babiogórcy zamieszkiwali wsie rozlokowane w dolinie rzeki Skawicy, na północ od Babiej Góry, której masyw przez stulecia stanowił granicę między Polską a Węgrami. Sąsiadowali z Orawianami, Góralami Żywieckimi, Kliszczakami oraz wsiami pogranicza góralsko-krakowskiego i terenami o silnych wpływach podhalańskich.

W średniowieczu niedostępne puszcze pod Babią Górą były zasiedlane przez tzw. ludzi luźnych - zbiegów, poszukiwaczy skarbów, myśliwych. Od XV w. ziemie te, jako część królewszczyzny, wchodziły w skład starostwa lanckorońskiego. Zorganizowana akcja osadnicza posuwała się na południe doliną rzeki i miała charakter rolniczy. Do najstarszych osad należały Maków, Juszczyn i Grzechynia. Na przełomie XVI i XVII w. w wyżej położone partie górskie dotarli pasterze wołoscy.

W latach 20. XX w. Zawoja stała się popularną miejscowością letniskową.  

Gwara i folklor słowny

Gwara Górali Babiogórskich należy do gwar małopolskich z terenu suskiej wyspy gwar jednonosówkowych. Tradycyjne słownictwo zachowało wiele elementów pochodzenia wołoskiego. W folklorze częste są wątki nawiązujące do tradycji pasterskich i zbójnickich.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W pieśniach i tańcach Babiogórców widać wpływy krakowskie, żywieckie i podhalańskie. W przeszłości popularnym instrumentem były dudy, kapele tworzyły skrzypce i basy. Tańce zamawiano u kapeli przyśpiewką. Chętnie tańczono walce i polki: wściekłą, z nogi, z kropką. W rytmie obu tańczony był zawojski. Starszy rodowód miały tańce pasterskie, które naśladowały zaganianie owiec i zabawy na pastwisku: pasterski, obyrtany i siustany. Towarzyszyły im zawołania i przyśpiewki o tematyce pasterskiej. Do archaicznych tańców należał hajduk, wywodzący się z męskich tańców okrężnych, tańczony przez pasterzy i będący popisem zręczności. Podczas wesel tańczono korowodowy wywodzony, a przy wyprowadzaniu pani młodej do domu męża - taniec ze skrzynią. Wydziwiany był tańcem czterech par poruszających się po krzyżu. Tańcem samych kobiet, wykonywanym na dobry chów i urodzaj, był deptok. 

Obyczaje i obrzędy

W dawnej obrzędowości Babiogórców wiele zwyczajów związanych było z sezonowym wypasem owiec. Stada wyganiano na hale po dniu św. Wojciecha (23 kwietnia). Do wiosennego redyku należało się odpowiednio przygotować, bezpieczny i pomyślny wypas wymagał wielu zabiegów ochronnych i magicznych. Baca posługiwał się przy nich m.in. ziołami święconymi na Matki Boskiej Zielnej i wodą święconą w dniu Trzech Króli. Do ochrony stad wykorzystywano też wosk z paschału lub świecy palonej przy chrzcie, stułę i kości zebrane na cmentarzu. Wypas należało skończyć na św. Michała (29 września). Powrotowi z gór towarzyszyły śpiewy i muzyka, dzieci i dziewczęta we wsi były wówczas obdarowywane redykałkami - zwierzątkami uformowanymi z sera.

Strój

Strój Babiogórców należy do grupy strojów karpackich. Wśród pasterzy długo utrzymały się koszule wałaskie, krótkie, z szerokimi rękawami bez mankietów. Do pracy w polu mężczyźni nosili płócienne gacie z szerokimi nogawkami. Sukienne białe portki o góralskim kroju, bukowe, w przeszłości miały wąskie nogawki i jeden przypór, były skromnie zdobione wełnianym sznurkiem wzdłuż szwów i wokół przyporów. W połowie XIX w. przypory, już dwa, zaczęto zdobić parzenicami w formie trójlistnej pętlicy lub sercówkami. Kamizelki wkładane na płócienne koszule szyto z fabrycznych sukien granatowych, ciemnozielonych lub szafirowych. Okryciem wierzchnim była cucha - płaszcz z samodziałowego brązowego sukna, zdobiony barwnym haftem włóczkowym. Kawalerowie zarzucali ją na jedno ramię, starsi zakładali z rękawami. Czarne filcowe kapelusze miały szerokie ronda, lekko wygięte w górę. Charakterystyczne były zimowe czapki baraniate, z czerwonego sukna na futrzanym podbiciu, zdobione haftem i pomponem. W strojach kobiecych długo dominowało białe płótno lniane, z którego szyto koszule, halki, spódnice, zapaski oraz chusty naramienne (rańtuski, łoktuski) i czepcowe, zdobiąc je białym haftem. Z czasem modne stały się spódnice z płócien ręcznie drukowanych i barwionych na indygo, granat lub czerń, a od przełomu XIX i XX w. - wełniane tybetówki. Gorsety noszono sukienne, ciemnozielone, granatowe, bordowe i szafirowe, skromnie wyszywane w leluje i kwiatusie. W latach 20. XX w. upowszechniły się gorsety aksamitne zdobione na wzór krakowskich. Wierzchnim okryciem była jadwiśka, kaftanik z perkali lub wełenek.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Do połowy XIX w. w regionie przeważały zagrody jednobudynkowe. W przeszłości typowe były chaty jednoizbowe, ze wspólnym pomieszczeniem dla ludzi i bydła, wywodzące się z szałasu pasterskiego. Z czasem wydzielono część mieszkalną i dostawiono kolejne pomieszczenia gospodarcze. U majętniejszych górali dom i budynek gospodarczy, ze stajnią i stodołą pod jednym dachem, stawiano oddzielnie. Budowano domy dwurodzinne, tzw. na dwa końce, z drugą izbą mieszkalną i piekarnią, dostawianymi zwykle po przeciwnej stronie sieni. Charakterystyczne były wolnostojące piwniczki wkopane w stok, o ścianach z kamienia, nakryte dwuspadowymi daszkami z dranic. W zagrodach położonych w pobliżu potoku niekiedy stawiano mały młynek lub tartak, do którego wodę doprowadzano przykopą. Budynki wznoszono w konstrukcji zrębowej ze świerkowych i jodłowych okrąglaków lub płazów. Dachy, pierwotnie czterospadowe, od końca XIX w. częściej o dwóch połaciach, kryto gontem. W niektórych wsiach, na wzór domów podhalańskich, drzwi wejściowe wieńczono półkoliście.

Zabytki materialne

Jedną z pamiątek zbójnickich tradycji w rejonie Babiej Góry jest kapliczka w Zawoi Policznem, znana jako „zbójnicka kaplica”. W XVIII w. niejeden mieszkaniec podbabiogórskich wsi należał do zbójnickiego towarzystwa. Najbardziej znana była kompania J. Baczyńskiego ze Skawicy. Kapliczka, wymurowana z polnego kamienia, została ufundowana prawdopodobnie w pierwszej połowie XVIII w. jako zadośćuczynienie za zbójnickie występki. Nosi wezwanie św. Jana Chrzciciela - patrona zbójników.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

W regionie dobrze prosperowały rzemiosła drzewne. Powszechnym zajęciem było bednarstwo i wyrób gontów. Wyróżniały się wyroby miejscowych cieśli i stolarzy. Ze stołów o blatach zdobionych intarsją słynęły Skawica, Zawoja i Juszczyna. Chłopskie rodziny trudniły się wyrobem koszyków z korzeni, obróbką nici lnianych i tkactwem. W drugiej połowie XIX w. Maków i okoliczne wsie stały się znanym ośrodkiem hafciarskim. Miejscowe hafciarki białym haftem dziurkowym, tzw. angielskim, zdobiły płócienne stroje ludowe - zapaski, halki, koszule czy chusty. Ich wyroby były popularne także poza regionem. W latach 90. XIX w. w Makowie założono szkołę hafciarską. Na omawianym terytorium istnieją również tradycje ludowego malarstwa - najbardziej znaną babiogórską malarką ludową jest Dorota Lampart (1906-2005) z Zawoi.

Tradycyjne kulinaria

Do tradycyjnych potraw Babiogórców należały polewki i bryjki gotowane z żytniej mąki na wodzie lub mleku, czasem z dodatkiem grzybów, owoców lub sera. Popularne były kluski wykładane, robione z uprażonej i zalanej gorącą wodą mąki, moczone w maśle lub słoninie oraz haluszki z białej mąki lub ziemniaków, okraszone słoniną i posypane bryndzą. Z razowej żytniej mąki wypiekano chleby, kołacze, podpłomienie, a na blasze grube placki moskole. Jedzono gotowane na gęsto kasze - krupy, czasem z dodatkiem grzybów, maszczone słoniną i popijane mlekiem. Z surowej lub kiszonej kapusty przyrządzano kwaśnicę czy gołąbki szulki nadziewane kaszą. Sokiem spod kapusty zalewano kluski i kasze. Kapustę okraszoną zasmażką jedzono z ziemniakami. Najprostszym daniem były ziemniaki pieczone w popiele lub gotowane w wodzie, omaszczone słoniną i popite kwaśnym mlekiem.

Terytorium

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy

Rys historyczny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy

Gwara i folklor słowny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/gwara-goacute-rali-babiogoacute-rcoacute-w

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/tance-goacute-rali-babiogoacute-rskich

Obyczaje i obrzędy

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/obrzedy-i-zwyczaje-doroczne

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/obrzedy-i-zwyczaje-rodzinne

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

Strój

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://skarbygorali.pl/artykul/gorale-babiogorscy-1777067601

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.skansen-markowa.pl/index.php

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie

Zabytki materialne

https://www.skansen-markowa.pl/index.php

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/warto-zobaczyc

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://zawoja.pl/sztuka-ludowa-gminy-zawoja/

https://skarbygorali.pl/artykul/gorale-babiogorscy-1104389330

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

Tradycyjne kulinaria

https://www.etnozagroda.pl/gorale-babiogorscy/pozywienie-kuchnia

https://malopolska.pl/malopolskismak

https://gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12

Inne wyróżniki

http://www.karpackamapaprzygody.pl/index.php/kmpTrail/poi/view/id/2149

http://www.karpackamapaprzygody.pl/index.php/kmpTrail/trail/view/id/158

1. Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. VI: Górale Babiogórscy, Górale Orawscy, Nowy Sącz 2020.
2. Długosz M. (red.), Dzieła rąk, umysłu i serca. Tradycyjne umiejętności i rzemiosła w województwie małopolskim, Kraków 2005.
3. Janicka-Krzywda U. (red.), Monografia Zawoi, Kraków-Zawoja 1996.
4. Janicka-Krzywda U. (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, Kraków 2010.
5. Małeta A., Z dziejów muzykowania na dudach w Beskidach Zachodnich, „Rocznik Babiogórski”, t. 5, 2003.
6. Rydel L., Folklor muzyczny po obu stronach Babiej Góry, [w:] Gdy do tej Babiej Góry przyjdziesz, t. 2, red. J. Stroka, Bielsko-Biała–Sucha Beskidzka 1986.
7. Szafer W. (red.), Babiogórski Park Narodowy, Kraków 1963.