Chałupa doliniańska. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. https://skansen.mblsanok.pl/indexokno.ph
Dolinianie
W doliniańskich wioskach, często pod jednym dachem mieszkali wierni kościoła i cerkwi. W rodzinach mieszanych istniał zwyczaj, że córki chrzczono w obrządku matki, a synów – ojca. Święta doroczne obchodzono wówczas według dwóch kalendarzy – juliańskiego i gregoriańskiego, a tam, gdzie mieszkali Polacy i Rusini, teksty pieśni obrzędowych występowały w wariancie polskim i ruskim. Cechą charakterystyczną dawnych chałup doliniańskich były podcienia wnękowe w ścianie frontowej, rozpowszechnione w XIX w. Domy budowano zwykle z bali jodłowych wiązanych na obłap, a tradycyjnym pokryciem czterospadowego dachu była słoma. Popularnym rzemiosłem było wytwarzanie drewnianych przedmiotów codziennego użytku: łyżek, warząchwi (chochel), wrzecion, a także zabawek.
Tekst: Jolanta Dragan
Nazwa
Nazwa „Dolinianie” uchodzi raczej za wytwór literacki i nie jest spotykana w gwarze. Nazwy Dolinianie, Doliszniaki lub Równiaki pochodzą od określenie dolina - terenu położonego niżej niż sąsiednie góry Karpaty (Doły Sanockie). Z kolei nazwa Namulaki pochodzi od tego, że woda z gór nanosiła na ich równinę wiele mułu.
Terytorium
Obszar obejmuje Góry Sanocko – Turczańskie, Doły Jasielsko – Sanockie, Pogórza: południową część Pogórza Dynowskiego, zachodnią część Pogórza Przemyskiego, wschodnią część pogórza Bukowskiego i Pogórze Leskie. Wschodnia granica Dolinian jest niejednoznaczna, a zachodnia biegła szczytami poszczególnych pasm, wzdłuż lewego brzegu Sanu. Rzeka San stanowiła również linię, według której wyznaczano, w różnych okresach historycznych, granice administracyjne. Obszar obejmuje 114 miejscowości.
Osadnictwo
Etnicznie Dolinianie stanowili dużą grupę ludności ruskiej, zarówno autochtonicznej jak i pochodzącej z późniejszych nasiedleń, z domieszką ludności polskiej oraz niewielkim udziałem ludności niemieckiej i wołoskiej. Historycznie grupa ta ukształtowała się w trakcie XV-wiecznej kolonizacji, poprzez napływ ludności polskiej i niemieckiej na autochtoniczną ludność ruską. Zaznaczyć należy, że ludność niemiecka stosunkowo szybko została zasymilowana przez polską, tracąc swoją narodową tożsamość, a jej ślad pozostał głównie w nazwiskach. Na omawianym obszarze istniały wsie jednorodne etnicznie – polskie albo ruskie oraz mieszane.
Krótki rys historyczny
W latach 1340-1349 Ruś Czerwona, ze starym osadnictwem ruskim, została przyłączona do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego. Po 1340 r. nastąpił okres nowego osadnictwa ruskiego oraz migracje osadników polskich i niemieckich. W 1848 r. nastąpiło uwłaszczenie chłopów w Galicji, a na przełomie XIX/XX w. – wielka emigracja chłopów i rozwój przemysłu naftowego. Pod koniec II wojny światowej nastąpiły początki wysiedleń do Związku Radzieckiego ludności rusińskiej, co spowodowało walki na tle etnicznym. W latach 1944-1947 ok. 500 tys. Rusinów zostało wysiedlonych do ZSRR, a po 1947 r. na Ziemie Odzyskane. Na miejscu zostały głównie rodziny polskie i mieszane.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Na terenie zamieszkiwanym przez Dolinian występowały gwary polskie, typowe dla Małopolski Wschodniej, z rusycyzmami oraz dialekty południowo-ukraińskie, tzw. nadsańskie. Mieszkańcy wsi, w których mieszkali przedstawiciele obu obrządków, znali często oba języki.
Folklor muzyczny, słowno - muzyczny i taniec
Kultura Dolinian cechowała się przenikaniem różnych elementów językowych w warstwie słownej. Tam, gdzie mieszkali Polacy i Rusini, teksty pieśni obrzędowych występować mogły w wariancie polskim i ruskim. A pieśni towarzyszyły wszystkim wydarzeniom świątecznym – rodzinnym oraz dorocznym. W ramach jednej pieśni mogły też występować na przemian zwrotki w obu wariantach językowych. Liczne przykłady tekstów i melodii z obszaru zamieszkiwanego przez Dolinian odnotował Oskar Kolberg. Współcześnie tradycje muzyczne terenu kultywuje np. zespół Lisznianie.
Obyczaje i obrzędy
Przenikanie się elementów kulturowych przejawiało się również w sferze obrzędowej, tam gdzie miejscowości zamieszkiwane były przez Polaków i Rusinów. W rodzinach mieszanych istniał zwyczaj, że córki chrzczono w obrządku matki, synów – ojca. W ten sposób pod jednym dachem mieszkali wierni kościoła i cerkwi. Święta doroczne obchodzono wówczas według dwóch kalendarzy – juliańskiego i gregoriańskiego. Obchody miały charakter przede wszystkim agrarny oraz pasterski. Momentami kulminacyjnymi w dorocznej obrzędowości był okres świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy.
Strój
Tradycyjny ubiór Dolinian, noszony do końca XIX w. posiadał w dużej mierze cechy tzw. stroju małopolskiego. Części odzieży wykonane były z płótna lnianego i konopnego, oraz wełnianego sukna. Poszczególne części odzieży męskiej to: długa koszula noszona na wierzchu, przepasana szerokim pasem; portki; kamizelka; drewniane chodaki; słomiany kapelusz/magierka/kapelusz filcowy. Ubiór kobiecy składał się z: długiej koszuli, kamizelki, fartucha (spódnicy), burki (sukienna spódnica zakładana w zimnych okresach), zapaski. Ubiór był wyróżnikiem pozycji społecznej: kożuch, jupkę (kobiecy płaszcz sukienny), skórzane buty i korale nosili gospodarze majętni. Z końcem XIX w. strój tradycyjny, wykonywany we własnym zakresie zaczął zanikać na rzecz miejskiego. Strój Polaków i Rusinów przed długi okres nie różnił się w żaden sposób. Dopiero w latach 30 XX w., na skutek działalności „Proświty” rozpowszechniły się wzory ukraińskie, przede wszystkim haft krzyżykowy.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Wsie doliniańskie położone na terenach pagórkowatych mają często charakter łańcuchówek z siedliskami po obu stronach drogi i potoku. Układ pól na przestrzeni lat zmieniał się w zależności od umów rodzinnych. J. Czajkowski zwraca uwagę, że na skutek przeludnienia wsi na przełomie XIX i XX w. budownictwo zaczęło się rozpraszać po polach i szczytach wzniesień. W budownictwie występowała najczęściej zagroda jednobudynkowa. Cechą charakterystyczną dawnych chałup doliniańskich były podcienie wnękowe w ścianie frontowej rozpowszechnione w XIX w. Domy budowano zwykle z bali jodłowych wiązanych na obłap. Tradycyjnym pokryciem czterospadowego, dachu była słoma, ale już przed I wojną światową pojawia się dachówka cementowa, gont, a nawet blacha.
Zabytki materialne
Liczne przykłady najstarszych zabytków materialnych grupy doliniańskiej prezentowane są w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku oraz w Muzeum Historycznym Zamek w Sanoku (sztuka sakralna). Tradycyjne, niszczejące już, pojedyncze chałupy w wnęką można jeszcze zaobserwować w regionie. Przykładem historycznej małomiasteczkowej zabudowy jest rynek w miejscowości Mrzygłód. Na całym terenie spotkać można zachowane kościoły, cerkwie, oraz cmentarze obrządku wschodniego będące świadectwem rusińskich mieszkańców.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Charakterystycznym rzemiosłem, popularnym na terenie doliniańskim było wytwarzanie drewnianych sprzętów użytku codziennego: łyżek, warząchwi, wrzecion, zabawek itp. Z wyrobu tych przedmiotów słynęły okolice Nadolan. Mieszkańcy Mrzygłodu do połowy XX w. zajmowali się garncarstwem. Miejscowość była ważnym lokalnie i ponadlokalnie ośrodkiem ceramiki.
Tradycyjne kulinaria
Potrawy tradycyjne Dolinian oparte były przede wszystkim na surowcach roślinnych. Należały do nich m.in.: barszcz żytni, gołąbki z kaszą gryczaną lub ziemniakami, fasola ze śliwkami, kogutki z makiem (rodzaj klusek), paska (pszenne pieczywo wielkanocne), proziaki (placki mączne), tarciaki (zapiekane w kapuście ziemniaki), zupy: czosnkowa, kminkowa – rozmaite zupy owocowe, zupy z roślin strączkowych (np. fasoli, grochu), kwasówka (woda z kiszonej kapusty „podbita mąką”).
Inne wyróżniki
Istotnym aspektem jest fakt, że Dolinianie to grupa etnograficzna, która na skutek migracji zarobkowych i bliskości ośrodków miejskich na pocz. XX w. zatraciła swoją tradycyjną specyfikę ulegając tym samym procesom asymilacyjnym i cywilizacyjnym. Teren doliniański, w przeciwieństwie do sąsiednich regionów nie cieszył się szerszym zainteresowaniem etnografów, a po wysiedleniach ludności rusińskiej (ukraińskiej) kultura ta zatraciła wiele elementów rozumianych jako tradycyjne.
Netografia
Osadnictwo
https://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/334/edition/308/content
Rys historyczny
https://powiat-sanok.pl/strona-3368-rys_historyczny.html
Gwara i folklor słowny
https://www.bukowsko.pl/asp/pliki/download/kwartalnik_nr_5.pdf
https://www.bukowsko.pl/asp/pliki/download/kwartalnik_nr_7.pdf
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://gok.gminasanok.pl/zespol-ludowy-lisznianie.html
Obyczaje i obrzędy
https://etno.visitcarpathia.com/dolinianie/tradycje-i-obrzedy/obrzedowosc-religijna
Strój
https://etno.visitcarpathia.com/dolinianie/zobacz-nas/stroj
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://etno.visitcarpathia.com/dolinianie/zobacz-nas/budownictwo
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://www.uniwlud.pl/wrzeciono-czasu-etnopolska-2023/
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Czajkowski J., Budownictwo ludowe Podkarpacia, Sanok 1997.
- Ossadnik H., Radwański A., Obszar badawczy Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (Bojkowie, Dolinianie, terytoria przejściowe, zmiany nazw) cz.1., „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 200, nr. 37.
- Reinfuss R., Doły sanockie – lud ruski z okolic Sanoka, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 196, nr 29.
- Blin-Olbert D., Rzemiosło drzewne w doliniańskiej wsi Nadolany, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 196, nr 29.
- Kolberg; O., Dzieła wszystkie, t. 49: Sanockie – Krośnieńskie, cz.1, red. A. Skrukwa, Wrocław – Poznań 1974.
- Krowiak M., Dolinianie, [w:] Dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-słowackiego, red. M. Tymochowicz, Wrocław 2022.
- Marciniak M., Dawne ubiory Dolinian, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 1994, nr. 32.
- Stefański S., Rzemiosło i handel w Mrzygłodzie. Sprawozdanie z obozu naukowego zorganizowane przez Rzeszowskie Muzeum Okręgowe w Mrzygłodzie, w sierpniu 1958 r., Sanok 1959.
